Choć wody gruntowe są niewidoczne, ich wpływ na nasze życie jest widoczny wszędzie. Są najobfitszym zbiornikiem słodkiej wody na świecie, który ma ogromne znaczenie dla człowieka i środowiska naturalnego. Dzięki nim możliwe jest zaopatrywanie ludzi w wodę pitną, a także funkcjonowanie systemów sanitarnych, rolnictwa i przemysłu. To one są kluczowym regulatorem obiegu wody, który będzie odgrywać doniosłą rolę w adaptacji do zmian klimatu i ekstremalnych zjawisk wodnych, takich jak powodzie i susze. Wody podziemne mogą być poza zasięgiem wzroku, ale nie mogą być zapomniane, dlatego musimy podejmować działania dla ich ochrony.
Tylko 1% światowych zasobów wody to dostępne wody pitne, a ich największym zbiornikiem są wody podziemne. Stanowią ponad 97% całej słodkiej wody w stanie płynnym na Ziemi, zaś na pozostałe 3% składają się głównie wody powierzchniowe, czyli jeziora, rzeki i tereny podmokłe oraz wilgotność gleb. Wody podziemne znajdują się pod ziemią w warstwach wodonośnych, które są geologicznymi formacjami skał, piasków i żwirów, które mogą zatrzymywać wodę. Można je znaleźć prawie wszędzie, a ich zasoby są bardziej stabilne niż wód powierzchniowych. Są naturalnie uzupełniane przez wodę deszczową i roztopową lub wodę, która przecieka przez dno niektórych jezior i rzek. Długotrwałe opady mogą zwiększać zasilanie i powodować podnoszenie się lustra wody, zaś przedłużający się okres suszy może spowodować jego spadek. Zwierciadło wody może leżeć głęboko lub płytko w zależności od kilku czynników, takich jak cechy fizyczne regionu, warunki meteorologiczne oraz tempo zasilania i eksploatacji. Zwykle im głębiej się znajduje, tym lepsza jakość wody.
Wody podziemne zaopatrują niemal połowę światowej populacji w wodę pitną i odpowiadają za blisko połowę światowej produkcji żywności. Dla około 2,5 miliarda ludzi wody gruntowe są jedynym źródłem słodkiej wody. Trzech na czterech mieszkańców Unii Europejskiej jest uzależnionych od dostaw wody z ujęć podziemnych. Jest ona również ważna dla przemysłu, a przede wszystkim rolnictwa – aż 70% światowego poboru wody stanowi nawadnianie, w tym również przez wody podziemne.
Wody podziemne są też kluczowym regulatorem obiegu wody słodkiej. Działają jak gigantyczna gąbka, która może pochłaniać nadmiar wody i łagodzić niedobory, co czyni ją istotnym elementem adaptacji do zmian klimatu. Odgrywają bardzo ważną rolę w utrzymywaniu poziomu wód i ich napływu do rzek, jezior i terenów podmokłych. Szczególnie w suchych miesiącach, kiedy nie ma bezpośredniego zasilania z opadów, zapewniają przepływ wód gruntowych przez dno tych zbiorników wodnych i stają się niezbędne dla życia roślin i zwierząt żyjących w tych środowiskach. Innymi słowy, woda podziemna zapewnia przepływ bazowy (czyli wodę zasilającą rzeki przez cały rok) dla powierzchniowych systemów wodnych, z których wiele wykorzystywanych jest do zaopatrywania w wodę oraz w celach rekreacyjnych i żeglugowych. W wielu europejskich rzekach ponad 50% rocznego przepływu pochodzi z zasilania wodami podziemnymi, zaś w okresach niskiego przepływu liczba ta może wzrastać do 90%!
W związku z tym, pogorszenie stanu zasobów wód podziemnych w wyniku działalności człowieka może bezpośrednio wpływać na powiązane z nimi wody powierzchniowe oraz ekosystemy lądowe. Dlatego najważniejszą kwestią w wykorzystywaniu wód gruntowych jest znalezienie właściwej równowagi między rozwojem gospodarczym, a ochroną środowiska naturalnego, aby uniknąć nadmiernej eksploatacji i zanieczyszczenia tego kluczowego zasobu, zwłaszcza w dobie postępujących zmian klimatu.
 |
Co wpływa na jakość i ilość wód podziemnych?
Wyzwaniem dla nowoczesnej gospodarki wodnej jest zapewnienie odpowiedniej jakości i ilości wody, a problem ten dotyczy również wód podziemnych. To nasze prawdziwie „ukryte zasoby”, znacznie bogatsze niż wody powierzchniowe, jednak z powodu ich niedostępności zdecydowanie trudniej je monitorować, a zatem także chronić i odtwarzać. Wielu z nas nie jest świadomych istnienia tego wodnego świata pod ziemią, a także naszego wpływu na jego funkcjonowanie – również negatywnego.
Wody podziemne przemieszczają się powoli przez warstwę podpowierzchniową, dlatego działalność człowieka można na nie oddziaływać przez całe dziesięciolecia. Oznacza to, że zanieczyszczenia powstałe wiele lat temu nadal mogą zagrażać jakości wody podziemnej i to przez szereg kolejnych pokoleń. Widać to zwłaszcza na obszarach zdegradowanych - silnie zurbanizowanych lub uprzemysłowionych, gdzie usunięcie zarówno źródeł zanieczyszczeń, jak i szkodliwych substancji, jest wysoce problematyczne. Dlatego priorytetem powinno być zastosowanie lekarskiej zasady „po pierwsze nie szkodzić”. Należy pamiętać, że powierzchniowe systemy wodne zasilane są dopływami wód podziemnych, więc ich jakość będzie w zasadniczy sposób wpływać na stan wód powierzchniowych i powiązanych z nimi ekosystemów wodnych i lądowych.
Zanieczyszczenia wód podziemnych definiujemy jako wszelkie niekorzystne zmiany fizyczne, chemiczne i biologiczne, obniżające ich walory jakościowe. Ma na to wpływ przede wszystkim działalność człowieka, choć możliwe jest też występowanie czynników naturalnych. Co ciekawe, choć większość zidentyfikowanych zanieczyszczeń stanowią źródła punktowe, zauważalny jest rosnący wpływ źródeł rozproszonych na stan wód podziemnych. Dla przykładu, graniczne wartości stężenia azotanów zostały przekroczone w około jednej trzeciej części wód podziemnych w Europie! W wyniku zanieczyszczeń, zmniejsza się przydatność wód podziemnych do celów, którym mogłyby służyć w swoim pierwotnym, naturalnym stanie.
Nadmierny pobór wód to z kolei zagrożenie dla ilości zasobów wód podziemnych. Z badań wynika, iż wody gruntowe odnawiają się nawet 20 - 30 lat, dlatego ich wypompowanie może spowodować zaburzenie bilansu wodnego nawet całego regionu. Nieoczywisty, choć destrukcyjny wpływ na odtwarzanie zasobów wód podziemnych mają postępujące zmiany klimatu. Z jednej strony drenują je susze – brak opadów, wysokie temperatury i zwiększone parowanie zmuszają do szukania wody coraz głębiej. Z drugiej strony, deszcze nawalne zamiast przenikać do gruntu i odnawiać warstwy wodonośne, spływają gwałtownie po wysuszonej ziemi prowadząc do niszczycielskich powodzi. Zmiany klimatyczne będą coraz większym wyzwaniem, tym bardziej że potęguje je działalność człowieka, szczególnie przemysł wydobywczy, rolnictwo i rozwój miast.
Co zagraża wodom podziemnym?
Największą presję na ekosystemy wodne wywierają uprzemysłowienie, urbanizacja i intensyfikacja rolnictwa. Jednym z największych zagrożeń dla środowiska wodnego są zrzuty ścieków przemysłowych i komunalnych do wód powierzchniowych lub do ziemi. Problemem jest również rozprzestrzenianie nawozów azotowych i pestycydów oraz wypłukiwanie zanieczyszczeń ze starych, zanieczyszczonych obszarów przemysłowych lub miejsc składowania odpadów. Na stopień zanieczyszczenia wód wpływa skupienie działalności gospodarczej na danym obszarze łączące się z intensywną eksploatacją wód podziemnych, a także warunki hydrogeologiczne, które określają podatność użytkowych poziomów wodonośnych na przenikanie zanieczyszczeń z powierzchni terenu.
Kopalnie odkrywkowe mają negatywny wpływ zarówno na ilość, jak i jakość wód podziemnych. Wydobycie surowców prowadzi do stopniowego powstawania leja depresji, co w połączeniu z odwodnieniem górniczym, powoduje obniżenia poziomu wód na danym obszarze. Co więcej, intensywny pobór wód podziemnych lokalnie wzbudza ascenzyjny, czyli wypływający pod ciśnieniem, dopływ wód zasolonych z głębszych poziomów wodonośnych. Zanieczyszcza to wody podziemne, tak samo jak przenikające do nich podczas wydobycia substancje, które pogarszają ich stan chemiczny.
Dodatkowe zagrożenie dla wód podziemnych poza obszarami uprzemysłowionymi stanowi intensyfikacja rolnictwa oraz zwarta zabudowa wiejska. Przejawia się to w intensywnym nawożeniu pól, szerokim zastosowaniu środków ochrony roślin i nawozów mineralnych, hodowli zwierząt opartej o wielkie fermy, chlewnie czy stada bydła, a także w nieuregulowanej gospodarce wodno-ściekowej na obszarach wiejskich, w tym problemie nieszczelnych szamb, bądź ich rzeczywistym braku. Zagrożenia te szczególnie uwidaczniają się podczas intensywnych opadów, gdy zanieczyszczenia spływają do wód. Ponadto wyczerpywanie się wód gruntowych jest w dużej mierze napędzane przez nawadnianie upraw z ujęć podziemnych.
Ostatnim dużym zagrożeniem dla stanu ilościowego i jakościowego wód podziemnych jest rozbudowa aglomeracji miejskich. Zwiększony pobór wód z powodu rosnącej liczby mieszkańców, w połączeniu z zagęszczaniem zabudowy, zabetonowaniem przestrzeni oraz wycinką drzew i usuwaniem terenów zielonych, uszczupla zasoby wód gruntowych i uniemożliwia ich odnawianie. Destrukcyjnie na ich jakość wpływają także dynamiczny rozwój infrastruktury, dzikie wysypiska śmieci oraz brak kanalizacji lub awarie systemów kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków.
Stan wód podziemnych w Polsce
W Polsce oceną i monitoringiem wód powierzchniowych oraz monitoringiem jakościowym wód podziemnych zajmuje się Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ), zaś monitoringiem wód podziemnych Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy (PIB-PIB) w ramach pełnienia zadań Państwowej Służby Hydrogeologicznej (PSH). Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie opracowuje zaś projekty planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy i ich aktualizacje, które zawierają działania naprawcze służące poprawie stanu wód powierzchniowych i podziemnych w naszym kraju, aktualizowane co 6 lat.
Jakość badana jest w oparciu o wyznaczoną sieć punktów obserwacyjno-badawczych wód podziemnych. Monitoringiem objęte są wody zwykłe o zwierciadle swobodnym, czyli wody gruntowe oraz o zwierciadle napiętym, czyli wody wgłębne, użytkowych poziomów wodonośnych. Celem pomiarów jest dostarczanie wyników pomiarów, badań ilości i jakości wód podziemnych, koniecznych do oceny stanu ilościowego i chemicznego wód podziemnych w jednolitych częściach wód podziemnych (JCWPd), które swoim zasięgiem obejmują powierzchnię całego kraju. Przedmiotem monitoringu od roku 2016 były 172 jednolite części wód podziemnych (JCWPd). Wyniki badań i analiz służą do optymalizacji działań związanych z ochroną i gospodarowaniem zasobami wód podziemnych, mających na celu utrzymanie lub osiągnięcie dobrego stanu wód podziemnych. Są także wykorzystywane na potrzeby wypełniania obowiązków sprawozdawczych wobec Komisji Europejskiej.
Według badań, zasoby dyspozycyjne wód podziemnych w Polsce wynoszą 12,4 km3/ rok, czyli niemal 34 mln m3 na dobę. Jest to ilość wody podziemnej nadająca się i możliwa do wykorzystania gospodarczego, przy zachowaniu ograniczeń związanych z wymaganiami ochrony środowiska naturalnego. Są nimi m.in. zachowanie optymalnych warunków wodnych ekosystemom lądowym zależnym od wód podziemnych oraz zapewnienie przepływów nienaruszalnych w wodach powierzchniowych. Naturalne zmiany w czasowo-przestrzennym rozkładzie wielkości opadów i ewapotranspiracji sprawiają, że w Polsce mamy do czynienia z okresowymi wysokimi i niskimi stanami wód podziemnych.
Zgodnie z informacjami PIG-PIB, pobór wód podziemnych z ujęć i odwodnień wynosi w Polsce 2,7 km3 rocznie, zatem stopień wykorzystania zasobów wód podziemnych dla obszaru Polski wynosi 22%. Według danych GUS, pobór wód podziemnych na potrzeby gospodarki narodowej i ludności, czyli bez nawodnień, wyniósł w 2020 roku 1,7km3. Większość z nich, bo aż 88% wykorzystano dla zaopatrzenia ludności w wodę do picia, gdyż są lepszej jakości niż wody powierzchniowe. W 2020 roku, w eksploatacji sieci wodociągowej wody podziemne stanowiły aż 77%, zaś powierzchniowe 23%. Ponadto dane monitoringu wód podziemnych wskazują, że dobry stan ilościowy wód podziemnych występuje na blisko 94% powierzchni Polski. Zatem gdzie notujemy niedobory wód podziemnych? Przede wszystkim w Wielkopolsce, która z jednej strony jest terenem intensywnie użytkowanym rolniczo, z drugiej zaś jest to miejsce gdzie funkcjonuje wiele kopalni odkrywkowych, które prowadzą odwodnienia. Podobny problem dotyczy Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, czy Bogatyni. Słaby stan ilościowy wód podziemnych jest także wyzwaniem dla dużej części województwa zachodniopomorskiego.
Jak wygląda sytuacja z jakością wód podziemnych w Polsce? Zgodnie z monitoringiem PIG-PIB, wody podziemne na powierzchni ponad 95% kraju charakteryzują się dobrym stanem chemicznym. Lepszą jakością cechują się wody położone głębiej - dzięki izolowaniu przez warstwy piasków, żwirów i skał przedostaje się do nich mniej zanieczyszczeń. Według danych GUS, prawie 70% wód podziemnych w Polsce odznacza się dobrą jakością, z czego 62% to wody gruntowe, zaś niemal 74% wody wgłębne. Słaba jakość wód podziemnych spowodowana jest działalnością człowieka, co niesie ze sobą często długofalowe skutki. Dla przykładu, według założeń II aktualizacji Planów gospodarowania wodami (aPGW) na lata 2022-2027, niemal co czwarta JCWPd została zakwalifikowana jako zagrożona nieosiągnięciem celów środowiskowych. Problemy z jakością wód podziemnych występują na obszarach silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych, takich jak Warszawa, Kraków, a także w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, czy na terenie dawnego Centralnego Okręgu Przemysłowego w widłach Wisły i Sanu. Obszarem dla którego wyzwanie może stanowić jakość wód podziemnych jest też Wielkopolska.
Choć ogólny stan ilościowy i jakościowy wód podziemnych w Polsce jest dobry, należy podejmować działania dla ich ochrony, zwłaszcza na obszarach które już teraz borykają się z ich nadmiernym poborem oraz zanieczyszczeniem. Kluczem do osiągnięcia tego celu jest retencja oraz efektywne gospodarowanie odpadami i oczyszczanie ścieków.
Ochrona wód podziemnych w Prawie wodnym
Ochrona wód podziemnych zapisana jest w polskim prawie w ustawie Prawo wodne. Prawodawca wyraźnie podkreśla, że celem środowiskowym dla jednolitych części wód podziemnych jest zapobieganie lub ograniczanie wprowadzania do nich zanieczyszczeń, zapobieganie pogorszeniu oraz poprawa ich stanu, a także ich ochrona i podejmowanie działań naprawczych, a także zapewnianie równowagi między poborem a zasilaniem tych wód, tak aby osiągnąć ich dobry stan. Cele te realizuje się przez podejmowanie działań zawartych w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza. Ponadto korzystanie z wód, za wyjątkiem ściśle określonych przypadków, nie może powodować pogorszenia ich stanu oraz ekosystemów od nich zależnych. Nie może również naruszać ustaleń planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza, powodować marnotrawstwa wody lub energii wody, a także nie może wyrządzać szkód.
Przepisy określają różne sposoby ochrony ilościowej wód podziemnych. Jednym z nich jest ustalenie kryteriów dla zwykłego korzystania z wód, które powinno służyć wyłącznie zaspokojeniu potrzeb osobistych, własnego gospodarstwa domowego lub rolnego. W jego ramach każdy może korzystać z wód podziemnych znajdujących się na swoim gruncie, jednak w ilości nie większej niż 5m3 na dobę w ujęciu średniorocznym. Większy pobór wód, podobnie jak wykonanie urządzeń wodnych, wiąże się z koniecznością uzyskania niezbędnych zgód. Reguluje to mechanizm zgody wodnoprawnej, czyli wydania pozwolenia wodnoprawnego dla szczególnego korzystania z wód, przyjęcia zgłoszenia wodnoprawnego bądź wydania oceny wodnoprawnej.
Kolejną kategorią są usługi wodne, które umożliwiają korzystanie z wód na potrzeby działalności gospodarczej, w zakresie wykraczającym poza zwykłe i szczególne korzystanie z wód. Co istotne, gospodarowanie wodami opiera się na zasadzie zwrotu kosztów usług wodnych, uwzględniających koszty środowiskowe i zasobowe oraz analizę ekonomiczną. Oznacza to, że usługi wodne wiążą się z ponoszeniem opłat przez podmiot prowadzący działalność gospodarczą w celu pokrycia strat w zasobach i środowisku naturalnym. Weryfikowaniem przestrzegania ustalonych zasad zajmują się Wody Polskie w ramach kontroli gospodarowania wodami. Prowadzone kontrole dotyczą m.in. korzystania z wód, ochrony zasobów wodnych, przestrzegania warunków ustalonych w danych strefach oraz decyzjach i pozwoleniach, czy wykonywania i utrzymywania urządzeń wodnych. Dzięki kontrolom możliwe jest egzekwowanie przepisów mających na celu ochronę ilościową i jakościową wód oraz ekosystemów od nich zależnych.
Istotnym zagadnieniem ochrony zasobów wód podziemnych jest ustalenie hierarchii użytkowników. Według Prawa wodnego wody podziemne wykorzystuje się przede wszystkim do zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi, dlatego też cele wodociągowe są priorytetowe. Równie ważna jest kwestia zapewnienia wymagań ekosystemów wodnych i od wód zależnych, w tym zachowanie przepływów nienaruszalnych. Na dalszych miejscach pozostają potrzeby przemysłu, rolnictwa, leśnictwa oraz energetyki wodnej.
Strategicznym elementem ochrony wód podziemnych jest planowanie w gospodarowaniu wodami, co wyraża się zwłaszcza w trzech najważniejszych dla krajowej gospodarki wodnej dokumentach planistycznych opracowywanych przez Wody Polskie: planach gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (PGW), planach zarządzania ryzykiem powodziowym (PZRP) i planie przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS). Każdy z planów kładzie nacisk na inne działania, których wdrożenie wpływa na stan wód podziemnych:
- PGW koncentrują się na osiągnięciu dobrego stanu wód i ekosystemów od nich zależnych. Planowane działania zakładają ograniczanie presji antropogenicznych na wody, w tym ograniczenie problemu zanieczyszczania wód, czy ich nadmiernego poboru;
- PZRP uwzględniają zwłaszcza działania służące zapobieganiu powodzi i ochronie przed powodzią. Dzięki budowie systemów przeciwpowodziowych np. polderów, wałów, zbiorników, możliwe jest zredukowanie zagrożenia zanieczyszczenia wód podziemnych przez wody powodziowe.
- PPSS zakłada działania na rzecz rozwoju retencji wodnej. Dzięki przechwytywaniu wody deszczowej w zbiornikach, renaturyzacji wód, odtwarzaniu mokradeł, czy korzystaniu z systemów melioracyjnych do nawodnień rolniczych możliwa jest ochrona i odbudowa zasobów wód podziemnych.
Niezbędna jest również troska o jakość wód podziemnych. Jej ochrona jest rozumiana w Prawie wodnym jako stopniowe redukowanie zanieczyszczenia wód podziemnych przez odwracanie znaczących i utrzymujących się tendencji wzrostowych zanieczyszczenia powstałego w wyniku działalności człowieka. Dla osiągnięcia tego celu stosuje się zakazy lub ograniczenia w użytkowaniu terenu, zakazy lub ograniczenia w stosowaniu określonych substancji, a także zalecenia do dobrowolnego stosowania, takie jak zbiór zaleceń dobrej praktyki rolniczej.
W celu przeciwdziałania skażeniu, obowiązuje zakaz wprowadzania ścieków bezpośrednio do wód podziemnych, a także do ziemi np. jeśli ścieki takie zawierają substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego albo jeśli istnieje niebezpieczeństwo zanieczyszczenia wód podziemnych. Obowiązuje również zakaz wprowadzania wód opadowych lub roztopowych, ujętych w otwarte lub zamknięte systemy kanalizacji deszczowej służące do odprowadzania opadów atmosferycznych bezpośrednio do wód podziemnych. Prawodawca ogranicza również możliwość rolniczego wykorzystania ścieków, jeśli istnieje zagrożenie że te przenikną do wód podziemnych, np. wtedy gdy ich zwierciadło znajduje się płycej niż 1,5 od powierzchni ziemi lub gdy grunty są nasycone wodą, albo gdy spadek terenu jest na tyle duży, że nieczystości mogą spłynąć do wód powierzchniowych, co przekłada się także na jakość wód podziemnych.
Prawo wodne poświęca też dużo miejsca zanieczyszczeniom pochodzenia rolniczego. Przepisy wskazują, że produkcja rolna musi być prowadzona w sposób zapobiegający zanieczyszczaniu wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych i ograniczający takie zanieczyszczenie. Ustawa zobowiązała ministra właściwego ds. gospodarki wodnej do opracowania programu działań, którego podstawowym celem jest zmniejszanie zanieczyszczenia wód spowodowanego nawożeniem użytków rolnych nawozami naturalnymi zawierającymi związki azotu oraz zapobieganie dalszym zanieczyszczeniom tego rodzaju. Jest to tzw. program azotanowy, który określa dokładne zasady nawożenia i przechowywania nawozów. Obowiązuje na obszarze całego kraju w celu ochrony wód, w tym podziemnych.
Ostatnim kluczowym dla jakości wód programem zawartym w Prawie wodnym jest Krajowy program oczyszczania ścieków komunalnych (KPOŚK), który wdraża Dyrektywę Ściekową UE w Polsce. Jest to zestawienie wszystkich aglomeracji wodno-ściekowych wraz z oszacowaniem ich potrzeb w zakresie wyposażenia w systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczalnie ścieków w określonych terminach. Wody Polskie są odpowiedzialne za sporządzanie sprawozdań krajowych z wykonania programu, jego aktualizacje oraz przesyłanie raportów dla Komisji Europejskiej. Dzięki realizacji KPOŚK możliwe jest efektywne zbieranie i oczyszczanie nieczystości, co przekłada się na zapewnienie ochrony środowiska wodnego przed niekorzystnymi zrzutami ścieków komunalnych i poprawę stanu wód w Polsce.
Co jeszcze możemy zrobić dla ochrony wód podziemnych?
Wody podziemne są kluczowe dla systemów wodociągowych oraz dla rolnictwa i przemysłu. Mają też wielki wpływ na środowisko naturalne i będą odgrywać istotną rolę w procesie adaptacji do zmian klimatu. Dlatego tak ważne jest korzystanie z nich w zrównoważony sposób i ich skuteczna ochrona, zarówno w aspekcie ilościowym, jak i jakościowym. Co zatem możemy zrobić?
Po pierwsze, retencjonujmy wodę! Możemy zmienić swoje nawyki i oszczędzać zużycie wody w codziennych czynnościach. Dla ograniczenia poboru wód podziemnych powinniśmy również zbierać deszczówkę i wykorzystywać ją np. do podlewania roślin albo mycia i sprzątania. Rolnicy powinni korzystać przede wszystkim z sieci melioracyjnej do nawadniania swoich upraw, ograniczając zużycie wód gruntowych. Naprzeciw temu wychodzą inwestycje Wód Polskich w zlewniach rolniczych na rzecz zwiększania retencji korytowej. Dzięki odtwarzaniu systemu jazów i zastawek od 2020 roku zretencjonowano dodatkowe 300 mln m3 wody, które rolnicy mogli wykorzystać do nawodnień. Istotne też są rozwiązania z katalogu małej retencji i błękitno-zielonej infrastruktury, czyli m.in. budowa oczek wodnych, czy stosowanie chodników ażurowych zamiast betonowych płyt, czy kostki. Warto wysiewać także kwietną łąkę, która wiążę wilgoć w glebie, jednocześnie filtrując zanieczyszczenia. Na powyższe działania często można uzyskać dofinansowanie z lokalnego samorządu lub właściwego Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Po drugie, poprawiajmy stan wód! Od jakości wód powierzchniowych i tego co do nich spływa w dużej mierze zależy jakość wód podziemnych. Dlatego też, należy likwidować nielegalne wysypiska śmieci, a także odpowiednio izolować składowiska odpadów. Mieszkańcy powinni rezygnować z szamb na rzecz przydomowych oczyszczalni ścieków albo podłączenia się do zbiorczej sieci kanalizacyjnej, co często wiąże się z finansowymi zachętami ze strony samorządów. W gospodarstwie domowym możemy używać też wyłącznie produktów ulegających szybkiej biodegradacji, a także środków czystości zawierających mniej fosforu. Nie powinno się lokować m.in. zakładów przemysłowych, czy hodowlanych na terenach zalewowych, gdyż zalanie ich przez wody powodziowe może spowodować przedostanie się zanieczyszczeń do wód podziemnych. Bezwzględnie nie wolno zatruwać wód nieczystościami, ani ich zaśmiecać! W tej kwestii można dać dobry przykład i włączyć się wraz z rodziną, przyjaciółmi, czy sąsiadami do akcji Wód Polskich „Wody to nie śmietnik!”. Przedsiębiorcy mogą także inwestować w nowe, bezpieczne technologie przemysłowe oraz modernizować te uciążliwe. Oznacza to np. stosowanie zamkniętych obiegów wody, budowę oczyszczalni oraz instalowanie wydajnych filtrów. Na czystość wód wpłynie pozytywnie rozwój sieć kanalizacyjnej i budowa oczyszczalni ścieków oraz modernizacja istniejących obiektów i inwestycje w czystsze technologie. Powinno się również stosować odsalanie i oczyszczanie wód odprowadzanych z kopalni oraz z ulic, np. ograniczając użycie soli drogowej. Ochronę wód podziemnych wspomaga wytyczanie stref ochronnych, monitoring wód i kontrole działalności podmiotów gospodarczych. Na terenach rolniczych ważne jest rozważne stosowanie i przechowywanie nawozów w celu zmniejszenia nadmiernego wypłukiwania składników odżywczych i pestycydów do wód gruntowych. Idealnym rozwiązaniem jest tworzenie stref buforowych, czyli pasów nadwodnej roślinności szuwarowej, a także szpalerów drzew. Posiadają one zdolność zatrzymywania pochodzących z rolnictwa biogenów, dzięki czemu ograniczają eutrofizację wód. Świetnym filtrem zanieczyszczeń są także mokradła, dlatego trzeba je chronić i odtwarzać dla zachowania możliwości ekosystemowego oczyszczania wód. Zarówno mokradła, jak i strefy buforowe i zadrzewienia wspomagają rozwój bioróżnorodności, zwiększają retencję, a także przeciwdziałają erozji wodnej, wietrznej oraz gleby, wpisując się jednocześnie w odbudowywanie tradycyjnych krajobrazów rolniczych.
Po trzecie odbudowujmy ekosystemy zdegradowane! Przez dziesiątki lat na skutek działalności wydobywczej, poziom wód gruntowych w Polsce się obniżył, gdyż odwadnianie wyrobisk górniczych doprowadziło do powstawania lejów depresji. Proces odnowy takich obszarów bez pomocy człowieka mógłby trwać bardzo długo, dlatego elementem gospodarowania przestrzennego jest rekultywacja, której skutkiem jest przywrócenie walorów i nadanie nowego przeznaczenia terenom przekształconym przez eksploatację górniczą. Obowiązek rekultywacji spoczywa na właścicielu kopalni, a jej kierunek jest uzgadniany we współpracy z lokalnym samorządem. Wyrobiska pokopalniane są często rekultywowane w kierunku wodnym, co zwiększa retencję wód na danym obszarze, odtwarzając jednocześnie potencjał środowiskowy. Dla przykładu, Wody Polskie we współpracy z ZE PAK S.A. i lokalnych samorządem planują odtwarzać zasoby wodne we Wschodniej Wielkopolsce, tworząc zbiorniki na terenie dawnych odkrywek. Rezultaty prac widać m.in. na Zbiorniku Kleczew, który wypełnił się już niemal w całości. Podobne działania rekultywacyjne prowadzone będą m.in. na Śląsku, co pozwoli na poprawę bilansu wodnego i zwiększenie ochrony przeciwpowodziowej w regionie.
Działania w obszarze całej zlewni wpływają na stan wód powierzchniowych i podziemnych, dlatego tak ważna jest edukacja, współdziałanie wszystkich zainteresowanych podmiotów i lokalnej społeczności aby stan wód w naszym kraju ulegał poprawie, gwarantując odpowiednia ich ilość i jakość dla przyszłych pokoleń.
Tekst: Piotr Cierpucha
Zespół Komunikacji i Edukacji Wodnej PGW Wody Polskie
