W Polsce mamy około 60 rodzimych gatunków ryb. W naszych wodach pojawia się również około 40 gatunków obcych. Często są one inwazyjne i ich grupa może być nawet liczniejsza niż grupa gatunków rodzimych. Na stan populacji ryb wpływają różne czynniki, takie jak warunki hydrologiczne, biologiczne czy działalność człowieka. Nadzorowanie tego skomplikowanego mechanizmu wymaga wiedzy, badań i doświadczenia. Jak zatem Wody Polskie dbają o zasoby ryb?

Jednym z trzech kluczowych zadań, jakie realizujemy w Wodach Polskich, jest zarządzanie środowiskiem wodnym. W ramach tej działalności kierujemy się prawem wodnym oraz dyrektywami unijnymi, m.in. Ramową Dyrektywą Wodną. Prowadzimy również sprawy związane z obszarami chronionymi NATURA 2000, zależnymi od wód. Nasza działalność nie ogranicza się jednak wyłącznie do troski o jakość wody. Na uwadze mamy całe środowisko wodne, zwłaszcza ryby, którym zgodnie z przepisami mamy zapewnić jak najlepsze warunki do migracji, usuwając m.in. bariery migracyjne, jakie spotkają na swojej drodze.

Aby populacja ryb zwiększała się, projektujemy i modernizujemy budowle hydrotechniczne tak, by umożliwiały swobodne przemieszczanie się ryb, zgodnie z ich naturalnym rytmem życiowym. To jednak nie wszystko. W Wodach Polskich prowadzimy też monitoring migracji i pracujemy nad odtworzeniem populacji ryb dziko żyjących, w tym restytucją zagrożonych gatunków. Planujemy również i wdrażamy różne innowacyjne projekty. We wszystkich tych kwestiach ściśle współpracujemy z Departamentem Rybactwa w Ministerstwie Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, z Ministerstwem Środowiska, oraz organizacjami pozarządowymi.

Prowadzimy badania nad migracją ryb

Jednym z najnowszych naszych przedsięwzięć jest przepławka na Stopniu Wodnym we Włocławku, która w ramach remontu i przebudowy obiektów Stopnia (w latach 2013-2015), została wyposażona w urządzenia umożliwiające monitorowanie migracji ryb.

Przepławka jest konstrukcją, która umożliwia rybom pokonywanie piętrzenia i przepływanie w górę lub w dół rzeki. Przepławka na Stopniu Wodnym we Włocławku jest wyposażona w urządzenie monitorujące, które składa się ze skanera zintegrowanego z kamerą podwodną. Urządzenie aktywowane jest poprzez ruch i rejestruje każdy poruszający się wewnątrz fototunelu obiekt. Zapisuje przy tym w pamięci komputera (z którym jest połączony) datę i godzinę przejścia, wielkość ryb, temperaturę wody i prędkość poruszającego się obiektu. Głównie są to ryby, ale rejestrują się takie obiekty jak np. gałęzie czy rośliny spływające z prądem. Ponieważ przy niemal każdym skanie rejestruje się kilkunastominutowy film, możemy dokładnie stwierdzić, z jakim gatunkiem ryby mamy do czynienia i określić takie aspekty, jak np. jej ogólna kondycja.

Dzięki temu, że aparatura rejestruje datę, godzinę oraz temperaturę wody w czasie przejścia ryby przez skaner możemy na postawie tych danych dokonywać analizy migracji w ujęciu rocznym i dobowym, czyli w jakich okresach ryby migrują i przy jakiej temperaturze wody. W cyklu wieloletnim możemy określać trendy dla poszczególnych gatunków ryb. Jednak podstawowym celem monitoringu migracji ryb na Stopniu Wodnym we Włocławku jest wypełnienie zapisów Decyzji o Środowiskowych Uwarunkowaniach dla remontu i przebudowy obiektów Stopnia w ramach projektu PSTIBPSWW, co ma dać odpowiedź na pytania dotyczące skuteczności działania przepławki po przebudowie.  

W roku 2018 skaner we Włocławku zarejestrował ponad 9200 sztuk ryb poruszających się w górę przepławki. Najczęściej spotykane w przepławce były certy, leszcze, troć wędrowna, bolenie, brzany, krąpie i jazie. Ponieważ monitoring migracji ryb na stopniu trwa od listopada 2014 roku, można zaobserwować pewne wyraźne i stale utrzymujące się trendy. Obserwacje te da się powiązać z innymi zjawiskami, które mogą mieć wpływ na liczebność ryb w przepławce. Podstawowym stwierdzeniem jest silna zależność pomiędzy skalą migracji ryb, a poziomem przepływu w rzece Wiśle. Im większe są przepływy, tym skala migracji ryb jest większa. Ma to potwierdzenie w danych z roku 2017, kiedy przepławkę na Stopniu Wodnym we Włocławku pokonało niemal 25 000 sztuk ryb (poruszających się w górę przepławki).

Wszystkie szczegóły związane z obserwacją ryb na Stopniu Wodnym we Włocławku są ujęte w rocznym raporcie „Monitoring migracji ryb przez przepławkę na Stopniu Wodnym we Włocławku”.

Choć przepławka we Włocławku jest obiektem nowoczesnym i pełni dodatkową funkcję badawczą, to same przepławki nie należą do rzadkości. Funkcjonują na rzekach głównych, takich jak Wisła (Włocławek i Dębe) oraz Odra, m.in. na stopniach wodnych w Janowicach, Szczytnikach, Opatowicach oraz przy jazie Wrocław 1. Różnego rodzaju przepławki istnieją także na dopływach tych rzek. Ryby mają możliwość migracji również na kanałach wodnych i przy zbiornikach, takich jak np. zalew Gołdap, gdzie przepławka znajduje się na strudze Nidka w miejscowości Ruciane-Nida. Korytarze dla ryb powstają też przy małych elektrowniach wodnych - przykładem mogą być choćby Boćwinka, Grunajki i Ołownik w okolicach Giżycka. W zależności od miejsca w jakim występują, przepławki różnią się od siebie wielkością i charakterem. Czasami biegną głównym nurtem rzeki, ale niekiedy go omijają, na zasadzie bypass-u. Zawsze jednak spełniają swoją funkcję. Rozwiązaniem, na które warto zwrócić uwagę, jest przepławka na rzece Wieprzy (na wysokości Gwiazdowa). Jej konstrukcja ma kamienne ostrogi na których ryby mogą odpoczywać w kolejnych etapach swojej wędrówki. Dzięki tej modernizacji główny nurt rzeki zyskał bardziej górski charakter, co szczególnie upodobały sobie trocie, łososie i pstrągi, które tą drogą podążają na tarło.

Odtwarzamy ciągłość ekologiczną rzek

Budowle wodne starszego typu, które nie spełniają dzisiejszych standardów, stopniowo modernizujemy. Staramy się to robić tak, żeby zachować ciągłość ekologiczną rzek. Przykładem takiego działania są choćby inwestycje na Białej Tarnowskiej. W najbliższej przyszłości ma tu powstać 19 budowli, w ramach projektu „Przywrócenie ciągłości ekologicznej i realizacja działań poprawiających funkcjonowanie korytarza swobodnej migracji rzeki Białej Tarnowskiej”. Choć głównym założeniem projektu jest jego rola przeciwpowodziowa, to nasze działania uwzględniają też wymogi gatunków wędrownych, istotnych dla ekosystemu, takich jak łosoś, troć i certa. Tam, gdzie jest to tylko możliwe, wybieramy rozwiązania, które naśladują warunki panujące w naturalnej rzece.

Partnerem projektu w Białej Tarnowskiej jest WWF. Do współpracy zapraszamy też inne organizacje pozarządowe i partnerów społecznych. Dzięki tej kooperacji powstają innowacyjne rozwiązania, jak np. kamienne konstrukcje typu plaster miodu, które spowalniają impet wody i ułatwiają rybom wędrówkę na tarło w górę rzeki. Inwestycje zrealizowane na Białej Tarnowskiej mają nie tylko zapewnić nieprzerwany przepływ wody i umożliwić swobodną, dwukierunkową migrację organizmów wodnych. Efektem prac będzie udrożnienie korytarzy rzecznych o łącznej długości 80 km. Dzięki temu zostanie odtworzone historyczne połączenie pomiędzy poszczególnymi dopływami Białej Tarnowskiej, Dunajcem, Wisłą oraz Morzem Bałtyckim.

Prace nad odnowieniem naturalnych warunków bytowania ryb przeprowadziliśmy też w innych rejonach Polski, m.in. na Dolnym Śląsku. W ramach regulacji odcinka Bobru w okolicach Wojanowa stworzyliśmy bystrza, czyli rampy kamienno-żwirowe, szczególnie lubiane przez gatunki ryb żyjące w rejonach górskich. Na dnie rzeki zostały ułożone głazy, które są dogodnym siedliskiem dla tamtejszej ichtiofauny. Ponadto odtworzyliśmy historyczne boczne koryto rzeki, dzięki czemu w miejscach przelewu wód ukształtowały się zróżnicowane struktury, w tym fragmenty dna pokryte żwirem. Stwarzają one dogodne warunki dla tarła pstrąga potokowego.

Pracujemy nad bioróżnorodnością fauny

Jako Wody Polskie jesteśmy też zaangażowani w odtwarzanie bioróżnorodności wód i w tym celu prowadzimy intensywne prace. Naszym sztandarowym projektem skupiającym się na tej działalności jest Gospodarstwo Rybackie w Świnnej Porębie. To jeden z najnowocześniejszych obiektów tego typu w Europie. Ośrodek zajmuje powierzchnię blisko 6 ha. Wdrażane są tam programy, których celem jest przywrócenie populacji ryb o zasięgu ogólnopolskim, m.in. troci wędrownej, certy i łososia atlantyckiego. Prowadzone są tam również prace związane z odtworzeniem populacji zagrożonych gatunków, zwłaszcza jesiotra ostronosego, który wyginął w polskich rzekach.

Na terenie ośrodka jest wybudowana przepławka-samołówka, która służy do odławiania dzikich ryb rzecznych, migrujących w górę rzeki. W ten sposób pozyskuje się tarlaki do przeprowadzenia kontrolowanego rozrodu w wylęgarni. Pracownicy nadzorują tu wszystkie procesy od inkubacji ikry, do podchowu wylęgu i stadium narybku (jesiennego lub wiosennego). Kontrolują m.in. właściwości fizyko-chemiczne wody wykorzystywanej w ośrodku, aby zapewnić rybom jak najlepsze warunki do życia. Ze względów biologicznych i sanitarnych nie mają tu wstępu osoby postronne.

Ośrodek w Świnnej Porębie dostarcza materiał zarybieniowy, który trafia do publicznych wód płynących regionu wodnego Górnej Wisły. Gospodarstwo rybackie prowadzi też sprzedaż narybku bardziej popularnych gatunków - pstrąga potokowego, szczupaka, lipienia, brzany, świnki.

Pracownicy Wód Polskich biorą udział w zarybianiu rzek i zbiorników wodnych przez Użytkowników Rybackich obwodów rybackich na terenie całego kraju. Taka działalność jest prowadzona regularnie. W tym roku mamy już za sobą pierwsze zarybianie na terenie Pomorza Zachodniego. Dzięki niemu do rzeki Iny trafiły m.in. szczupaki, miętusy, sandacze, sumy, jazie i klenie. Narybek pochodził z Ośrodka Hodowlano-Zarybieniowego PZW w Szczecinie.

Ośrodek zarybieniowy w Świnnej Porębie	Narybek ryby świnki wyhodowany w ośrodku w Świnnej Porębie

Działamy dla przyszłości

Oprócz bieżących działań, staramy się też kształtować świadomość społeczną i przekazywać ideę zrównoważonego gospodarowania środowiskiem wodnym. Regularnie prowadzimy spotkania edukacyjne dla studentów, którym przedstawiamy wszystkie aspekty naszej działalności. Nasi pracownicy prowadzą również działalność edukacyjną w szkołach i przedszkolach, gdzie opowiadają o środowisku wodnym, jego faunie i florze oraz potrzebie ochrony zasobów wodnych. Angażujemy się także w akcje społeczne, poświęcone problemom związanym z zasobami wodnymi. Naszym najnowszym przedsięwzięciem jest projekt Stop Suszy, którego zadaniem będzie stworzenie planu przeciwdziałania skutkom suszy na terenie całej Polski. Prowadzimy również intensywne prace przygotowawcze do drugiej aktualizacji planów gospodarowania wodami. We wszystkich obszarach naszej działalności staramy się podkreślać zrównoważoną i odpowiedzialną koegzystencję człowieka z naturą.

Anna Jastrzębska
Wydział Komunikacji Społecznej w Wodach Polskich