Co roku 2 lutego obchodzimy Światowy Dzień Mokradeł. Działania na mokradłach dla ludzi i przyrody to hasło tegorocznego święta, które przypomina nam, że obszary wodno-błotne są cenne nie tylko z punktu widzenia przyrodniczego, ale również z perspektywy człowieka. Należy dbać o ochronę i zrównoważone użytkowanie terenów podmokłych dla zapewnienia dobrobytu ludzi i dobrego stanu środowiska. Wpisują się w to dobre praktyki, takie jak odtwarzanie stref buforowych, czy rozwój retencji śródpolnej, a także większe projekty zakładające rekultywację terenów zdegradowanych w celu zwiększenia bioróżnorodności.

Mokradła występują pod różnymi postaciami. Do obszarów wodno-błotnych zalicza się błota, torfowiska, bagna, zbiorniki wodne (sztuczne i naturalne), słonawy oraz wody morskie, których głębokość podczas odpływu nie przekracza sześciu metrów. Znaczną część mokradeł stanowią torfowiska. Jeżeli nie są zdegradowane, pełnią bardzo ważną rolę retencyjną. Chłoną wodę, kiedy jest jej pod dostatkiem, zaś oddają ją podczas suszy. Akumulują również duże ilości węgla i tym samym przyczyniają się do ograniczania efektu cieplarnianego. Mokradła zapobiegają też erozji i degradacji gleb. Są również naturalnymi filtrami, które redukują zanieczyszczenia z opadów atmosferycznych, wód powierzchniowych i podziemnych. Mokradła są podstawą globalnej gospodarki, a roślinom i zwierzętom zapewniają miejsce do życia.

O zachowaniu mokradeł w dobrym stanie świadczy poziom ich bioróżnorodności, ale przede wszystkim stan ich… nawodnienia. Pamiętajmy, że gleby torfowe i potorfowe – gleba murszasta i murszowata –  pozbawione odpowiedniego nawodnienia stają się emiterami dwutlenku węgla, gdyż bez obecności wody zgromadzone związki węgla uwalniają dwutlenek węgla do atmosfery, a więc sprzyjają pogłębianiu problemu globalnego ocieplenia. Dlatego działając wielotorowo na rzecz retencji wód, zatrzymując wodę w glebie, krajobrazie, systemach melioracyjnych czy zbiornikach wodnych wpływamy bezpośrednio lub pośrednio na poprawę również stanu mokradeł. Nie sposób też pominąć roli bobrów dla retencji rozproszonej, gdyż tworząc tamy w naturalnych dolinach niewielkich rzek, na terenach odsuniętych od zabudowań, śródleśnych i leśnych zbiorowiskach podmokłych, działają niczym naturalni inżynierowie, wspomagając utrzymanie cennych przyrodniczo terenów, często objętych ochroną rezerwatową, obszarami Natura 2000 lub innymi formami ochrony przyrody.

Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie prowadzi szereg działań wielopłaszczyznowych, których zadaniem jest poprawa stanu wód w naszym kraju, ochrona przed powodzią i suszą, w tym podniesienie wskaźnika krajowej retencji wód. Wielostronność działań Gospodarstwa przekłada się zarówno na działania inżynieryjne, techniczne, jak i nietechniczne, edukacyjne. Pracownicy Wód Polskich realizują zadania w ramach Planów Zadań Ochronnych w obszarach Natura 2000, również uczestniczą w różnych, również międzynarodowych projektach z innymi podmiotami i organizacjami pozarządowymi, realizując wspólnie działania także na rzecz ochrony terenów mokradłowych, czego przykładem jest współpraca Wód Polskich i Słowińskiego Parku Narodowego na rzecz renaturyzacji doliny Łupawy.

Zagrożenia dla mokradeł

Mokradła to ekosystemy zagrożone. W XX wieku, w wyniku dynamicznego rozwoju cywilizacyjnego, zanikła lub została zdegradowana ponad połowa obszarów wodno-błotnych na świecie. Główną przyczyną ich niszczenia jest eksploatacyjne podejście społeczeństw do gospodarowania zasobami przyrody: odwadnianie, osuszanie, wydobywanie torfu. Znaczenie ma również niski stan świadomości ekologicznej mieszkańców, które często traktują te obszary jak nieużytki. Do pogorszenia stanu mokradeł przyczyniają się także zanieczyszczenia, inwazje gatunków obcych i zmiany klimatyczne. Warto sobie uświadomić, że osuszając mokradła, niszczymy nieodwracalnie zasoby wody, bogaty świat roślin i zwierząt oraz ekosystemy podmokłe. Zjawisko zanikania mokradeł bardzo negatywnie odbija się na gospodarce wodnej całych regionów i ich bilansie wodnym. Dlatego też ochrona i odtwarzanie terenów mokradłowych jest jedną z możliwości powiększania zasobów dyspozycyjnych wód.

Mokradła dla retencji 

Długoterminowe kierunki działań w zakresie rozwoju retencji oraz przeciwdziałania skutkom suszy zaprezentowano w Planie przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS) opracowanym przez Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie. W Planie wskazano, że mokradła pełnią ważną funkcję w środowisku przez podtrzymywanie obiegu wody. Siedliska hydrogeniczne odgrywają dużą rolę w bilansie wodnym zlewni, wywierają bowiem wpływ na wielkość i dynamikę przepływu wody w cieku, położenie wód gruntowych oraz wielkość zasobów wodnych.

Szczególna rola przypada torfowiskom, które porównuje się do jezior i mówi o nich jak o zbiornikach retencyjnych. Nieodwodnione złoża torfowe w 75–85% objętości są wypełnione wodą. Szacuje się, że w złożach torfu w Polsce jest zmagazynowanych 35 mld m³ wody, z czego tylko średnio około 480 mln m³ (niecałe 1,4 proc.) bierze udział w ciągu roku w jej czynnym obiegu. Jest to woda, która powierzchniowo lub wgłębnie odpływa z torfowiska lub z niego wyparowuje. Oprócz torfowisk, również mokradła innych rodzajów stale lub okresowo retencjonują wodę w złożach utworów hydrogenicznych bądź na powierzchni terenu i przeciwdziałają nadmiernemu sczerpywaniu jej zasobów podziemnych oraz powierzchniowych. Ich możliwości w tym zakresie wynikają głównie z warunków dopływu i odpływu wody. Im większy jest powierzchniowy udział mokradeł, a więc i różnego rodzaju obniżeń terenu, na określonym obszarze, tym większe są jego zdolności retencyjne.

Ważnym elementem troski o obszary wodno-błotne jest ich odtwarzanie, zwłaszcza na obszarach zdegradowanych jak wyrobiska pokopalniane. Wody Polskie we współpracy z ZE PAK S.A. i lokalnych samorządem planują odtwarzać zasoby wodne we Wschodniej Wielkopolsce na terenie dawnych odkrywek.Podobne działania rekultywacyjne prowadzone będą m.in. na Śląsku, co pozwoli na zwiększenie retencji i zwiększy ochronę przeciwpowodziową w regionie. 

Równie istotne jest zaprzestanie drenowania zasobów wód podziemnych, żeby nie doprowadzić do osuszenia mokradeł. Dlatego działania Wód Polskich na rzecz zwiększania retencji korytowej mają na celu zapewnienie odpowiedniej ilości wody dla rolnictwa, pobiernej bezpośrednio z systemów melioracyjnych. Dzięki odbudowie urządzeń wodnych - jazów i zastawek - obserwujemy wzrost zdolności retencyjnych rzek i jezior, co przekłada się na wyższe plony - nawet o 30% - a także rozwój bioróżnorodności, m.in. powrót gatunków ptaków wodno-błotnych, czy płazów. Sukcesywny wzrost krajowej retencji, to zachowanie mokradeł dla kolejnych pokoleń.

 Więcej o PPSS i działaniach na rzecz zwiększania retencji na: https://stopsuszy.pl/

Kluczową sprawą jest również czystość wód, gdyż dobry stan ekologiczny mokradeł przekłada się na rozwój bioróżnorodności, a także zapewnienie dobrych jakościowo zasobów wodnych. Istotna w tym aspekcie jest troska o odtwarzanie stref buforowych, które mają szerokie znaczenie praktyczne dla funkcjonowania większości ekosystemów. Tworzą je zbiorowiska roślinności niskiej, jak szuwary trzcinowe i ziołorośla. Istotną rolę pełnią również drzewa. Zadrzewienia składające się z kilku gatunków skuteczniej pełnią rolę, aniżeli zadrzewienia jednogatunkowe. Ich obecność w sąsiedztwie obiektów wodnych znacznie ogranicza ilość związków biogennych przedostających się do wód, mających szkodliwy wpływ na środowisko wodne. Pasy nadwodnej roślinności, dzięki redukcji ilości spływających z pól do wód resztek nawozów - związków azotu i fosforu - ograniczają problem eutrofizacji, czyli przeżyźnienia wód. Pozwala to zmniejszyć zakwity sinic, a w konsekwencji chronić wodną florę i faunę przed degradacją i wymieraniem. To ważne nie tylko dla polskich mokradeł, ale także dla Morza Bałtyckiego, gdyż to do niego uchodzi zdecydowana większość zanieczyszczeń z naszych wód. Dobre praktyki rolnicze, to lepszy stan Bałtyku i ograniczenie problemu zamykanych z powodu sinic kąpielisk. 

Więcej o problemie eutrofizacji na stan wód Morza Bałtyckiego na: https://chronmorze.eu/

 Pamiętajmy, że  możemy mieć wpływ na stan wód, jeśli będziemy stosować poniższe zasady

• przestaniemy niszczyć i odwadniać, a zaczniemy odtwarzać tereny podmokłe,

• nie będziemy przekraczać wydobycia z warstw wodonośnych,

• ograniczymy zanieczyszczenia,

• zwiększymy efektywność wykorzystania wody,

• będziemy mądrze użytkować tereny podmokłe,

• uznamy temat wody i terenów podmokłych za kluczowy.

Wartościuj; Oszczędzaj; Dbaj; Aktywizuj!

Zapraszamy do włączenia się w obchody Światowego Dnia Mokradeł. Pod linkiem https://www.worldwetlandsday.org/ można znaleźć rejestr wydarzeń na świecie.

Źródło zdjęć: Pixabay

Tekst: Joanna Sasal, Piotr Cierpucha
Zespół Komunikacji i Edukacji Wodnej PGW Wody Polskie