Ryby są zwierzętami naturalnie kojarzącymi się z wodą. Ich życie to nieustanna wędrówka – w poszukiwaniu pokarmu, schronienia i przede wszystkim tarlisk. Aby zapewnić ich przetrwanie, należy umożliwić im swobodną migrację rzeczną. Wody Polskie, będące głównym podmiotem odpowiedzialnym za gospodarkę wodną kraju, realizują także zadania służące odtwarzaniu korytarzy migracyjnych i udrażnianie barier stojących na drodze organizmom wodnych. Renaturyzacja wybranych odcinków rzek, modernizacja obiektów hydrotechnicznych i usuwanie wysłużonych, niespełniających swej roli budowli piętrzących, a także budowa przepławek ułatwiających rybom swobodny przepływ, to główne działania Gospodarstwa w tym zakresie.

W Polsce żyje około stu gatunków ryb, z czego ponad połowę stanowią gatunki rodzime. Ryby pełnią ważną rolę w świecie przyrody, są również istotne dla ludzi. Ich występowanie świadczy o jakości i czystości wody, są również ważnym ogniwem w łańcuchu pokarmowym. Stanowią także pożywienie dla innych zwierząt i same polują, m.in. na owady nie dopuszczając do ich nadmiernego rozprzestrzenienia. Z punktu widzenia człowieka, są istotne z powodów gospodarczych, rekreacyjnych, a nawet kulturowych. Wiele gatunków ryb wędruje by przetrwać, w poszukiwaniu pokarmu lub miejsc do rozrodu. Jest to szczególnie ważne w wypadku ryb dwuśrodowiskowych, które część życia spędzają w rzekach, a część w morzach. Migrację mogą utrudniać lub uniemożliwiać różne przeszkody, które napotykają na swojej drodze. Takie bariery stanowią m.in. wiekowe budowle piętrzące, które sytuowano w korytach rzek przede wszystkim dla celów gospodarczych, często nie uwzględniając potrzeb środowiskowych. Dzisiaj troska o stan środowiska naturalnego jest jednym z kluczowych celów, uwarunkowanych także przepisami prawa.

Przepławka szczelinowo - komorowa w formie naturalnego bystrotoku o przekroju trapezowym na rzece Głomi w miejscowości Skórka. Fot. Wody Polskie/ RZGW Bydgoszcz

Implementacja Ramowej Dyrektywy Wodnej dla swobodnej migracji ryb

Jednym z najważniejszych dokumentów regulujących gospodarowanie wodami, w tym stworzenie optymalnych warunków życia dla ryb, jest Ramowa Dyrektywa Wodna. Polska przystępując do Unii Europejskiej zobowiązała się do jej wdrożenia, co dokonało się przez uchwalenie Prawa Wodnego. Dyrektywa uchwalona w trosce o ochronę europejskich zasobów wodnych wyznaczyła ramy wspólnotowego działania w obszarze polityki wodnej. Państwa członkowskie zostały zobligowane do podjęcia działań na rzecz ochrony wód: powierzchniowych, podziemnych, śródlądowych i przejściowych, a także do przywrócenia ekosystemów wodnych, zmniejszenia poziomu ich zanieczyszczenia i zrównoważonego wykorzystania wody na potrzeby społeczno-gospodarcze. Jednym z wymaganych przez wspólnotowe prawo działań jest cykliczne opracowywanie i wdrażanie planów gospodarowania wodami dla wszystkich dorzeczy.

Implementacja zapisów RDW do krajowego Prawa wodnego obliguje do uchwalania tych planów Wody Polskie. Jednym z działań ujętym w aktualizacji Planów Gospodarowania Wodami, które opracowują i wdrażają Wody Polskie jest Krajowy Program Renaturyzacji Wód Powierzchniowych. To pierwszy, ogólnopolski program, którego celem jest przywracanie wybranym rzekom naturalnego charakteru, a główne zadania renaturyzacyjne koncentrują się na zapewnieniu drożności cieków. W ramach programu realizowane będą likwidacje barier migracyjnych dla organizmów wodnych, a także zwiększenie naturalności dolin rzecznych w wybranych miejscach w całej Polsce.

Przepławki: przy MEW Żarki na rzece Gwda, przy śluzie Rózanka na Odrze, na jazie Byszki na rzece Gwda. Fot. Wody Polskie/ RZGW Bydgoszcz/ RZGW Wrocław/ RZGW Bydgoszcz

Z perspektywy prowadzenia inwestycji wodnych, istotne są też załączniki II i V Dyrektywy Siedliskowej, gdzie wskazano listy gatunków zwierząt i roślin chronionych, m.in. ryb zarówno jedno jak i dwuśrodowiskowych. Określają one wymagania, jakim muszą sprostać budowle służące do migracji ryb, a zatem ich konstrukcję, wielkość i ilość takich obiektów. Urządzenia te powinny być stosowane wszędzie tam, gdzie piętrzenie przerywa ciągłość ekologiczną cieku, a przeszkoda nie może być usunięta np. z powodów gospodarczych, energetycznych, żeglugowych czy innych. W zależności od składu gatunkowego migrujących ryb oraz występujących warunków terenowych i konstrukcji budowli piętrzącej, tworzy się zróżnicowane przepławki.

Zgodnie z ustawą Prawo Wodne, należy prowadzić gospodarowanie wodami uwzględniając dążenie do osiągnięcia celów środowiskowych, poprawy jakości wód i stanu ekosystemów wodnych i od wód zależnych. Realizowane jest to również przez umożliwienie bytowania ryb i innych organizmów wodnych w warunkach umożliwiających ich migrację. Ponadto ustawa wskazuje, że budowle piętrzące powinny umożliwiać migrację ryb, dlatego też na etapie budowy nowych i modernizacji istniejących budowli hydrotechnicznych należy uwzględniać zachowanie ciągłości ekosystemów rzecznych.

Przepławki: MEW Trzcin na rzece Wel, jaz Mędrzyce na rzece Osa, jaz Krajenka na rzece Głomi. Fot. Wody Polskie/ RZGW Gdańsk/ RZGW Gdańsk/ RZGW Bydgoszcz

Przepławki dla swobodnej migracji ryb

Przepławki to urządzenia umożliwiające rybom i innym migrującym organizmom wodnym pokonywanie piętrzenia na naturalnych i stworzonych przez człowieka barierach w górę lub w dół rzeki. Zwykle umożliwiają rybom omijanie przeszkód przez pływanie i przeskakiwanie serii niskich progów. Kluczową rolę odgrywa odpowiednie nakierowanie ryb na wlot przepławki. Wykorzystuje się tu zdolność ryb do orientowania się w toni wodnej według kierunku nurtu i prędkości przepływu. Przepławka, szczególnie na szerokich rzekach, musi zostać tak zaprojektowana, by nurt kierował ryby do przepławki. Jednocześnie prąd wabiący, czyli prędkość wody spadającej na schodki musi być odpowiednio duży, by przyciągnąć rybę do drabiny, ale nie może być zbyt wielki, żeby nie zmyć ryb z powrotem w dół rzeki lub wyrzucić je do miejsca z którego nie będą zdolne do kontynuowania podróży w górę rzeki. Konstrukcja przepławki powinna uwzględniać cechy gatunkowe oraz możliwości i potrzeby ryb. Rozmiary przepławek, w tym szczelin, powinno się projektować na największe ryby, a ich parametry hydrauliczne, np. prędkości przepływu, głębokości wody, na najmniejsze i najsłabsze, jakie żyją w danej rzece. Projekt musi też uwzględniać zmienne warunki hydrologiczne, np. niżówki oraz terminy migracji ryb. Przepławki to nie tylko rozwiązania techniczne. Stosowanymi rozwiązaniami są bystrza, obejścia dla ryb czy rampy i pochylnie denne, które projektuje się w sposób imitujący naturalne rzeki. Do ich budowy stosuje się głównie naturalne materiały, takie jak: głazy, kamienie lub żwir, a także odpowiednie nasadzenia roślin.

Przepławka przy obiekcie hydrotechnicznym w Strużyskach. Fot. Wody Polskie/ RZGW Bydgoszcz

Jednym z rozwiązań technicznych są przepławki komorowe, łączące wiele komór wodnych, gdzie każda następna jest położona do 20 centymetrów nad poprzednią. Dno tworzą wtopione w betonowe podłoże kamienie, które wystają na określoną wysokość. To rozwiązanie stosuje się głównie na rzekach o niskim stanie wody.

Przepławka szczelinowa różni się od komorowej sposobem jej pokonywania Na brzegach komór tworzone szczeliny, przez które przeciskają się wędrujące ryby. To skuteczne rozwiązanie, które sprawdza się szczególnie gdy występują duże wahania poziomu wody. Takie otwory także rzadziej wymagają czyszczenia.

Przepławka deflektorowa składa się z basenów spoczynkowych i betonowych rynien, dzięki którym ryby dostają się do coraz wyżej położonych zbiorników. Maksymalna długość takiej rynny wynosi 10 metrów. Nazwa pochodzi od deflektorów, czyli wypustek zwalniających prąd płynącej wody. Kształty deflektorów dostosowuje się do określonych gatunków ryb. Taka budowla świetnie sprawdza się na krótkich odcinkach, choć wymaga szczególnej uwagi, gdyż z uwagi na konstrukcję przedmioty niesione przez wodę mogą utrudniać jej funkcjonowanie.

Rynna węgorzowa składa się ze specjalnych rynien, które wypełnione są materiałem przypominającym naturalną roślinność. Wlot znajduje się przy cieku wodnym, a sama przepławkę zwykle przykrywa się, tak by młode węgorze mogły bezpiecznie przeprawić się między różnymi poziomami rzeki.

Przepławka seminaturalna to rozwiązanie najbardziej przypominające naturalne rzeki. Zaliczamy tu kamienne rampy narzutowe, z niskim nachyleniem pozwalającym rybom na swobodne pokonanie bariery. Stosuje się też bystrza kaskadowe albo obejścia, które są wzorowane na naturalnym wyglądzie bystrotoków i górskich strumieni. Bystrze, czyli bystrotok, ma kształt pochylni o dużym spadku wyłożonej kamieniami oraz głazami i jest stosowany na budowlach piętrzących do 3 m wysokości, łącząc ze sobą odcinki znacznie różniące się poziomami. Obejście  przypomina wyglądem potok naturalny i jest zlokalizowany poza korytem rzeki, łącząc wodę górną i dolną. W jego konstrukcji stosuje się progi zwalniające prędkość przepływu wykonane z materiałów naturalnych, takich jak głazy i kamienie. Obejście może stanowić integralną część istniejących mokradeł czy oczek wodnych, a adaptując jego wygląd do lokalnych warunków można umieścić w jego korycie dodatkowe elementy, np. głazy, czy rumosz drzewny. Pozwala to zmniejszyć i urozmaicić prędkość przepływu wody i stworzyć atrakcyjne miejsca do wypoczynku i schronienia się dla ryb. Obejście sprzyja osiedlaniu się w nim organizmów wodnych i pozwala im na swobodną migrację w obu kierunkach.

W wypadku zapór przekraczających 15 m często stosuje się windy i śluzy dla ryb. Dla zwiększenia bezpieczeństwa ryb przy elektrowniach wodnych, coraz częściej montuje się sita zabezpieczające na wlotach do turbin, stosuje się odstraszacze świetlno-dźwiękowe lub tworzy się przelewy stokowe pozwalające rybom spłynąć w dół rzeki.

Najważniejsze projekty Wód Polskich dla odtwarzania ciągłości rzek

Wody Polskie w ramach zarządzania środowiskiem wodnym prowadzą działania na rzecz renaturyzacji, udrażniania rzek i modernizacji budowli piętrzących dla migracji ryb na terenie całej Polski. Duże projekty poświęcone odtwarzaniu niebieskich korytarzy migracji w dolinach rzecznych realizuje Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie, Szczecinie i Wrocławiu. Potwierdzenie skuteczności działań możliwe jest dzięki monitoringowi przepławek, który pokazuje trendy ilościowe populacji gatunków ryb, które wcześniej zanikły lub zostały zredukowane w wyniku istniejącej bariery.

BIAŁA TARNOWSKA

„Przywrócenie ciągłości ekologicznej i realizacja działań poprawiających funkcjonowanie korytarza swobodnej migracji rzeki – Biała Tarnowska” to projekt realizowany przez RZGW w Krakowie. Dolina Białej Tarnowskiej z powodu swojego położenia i uwarunkowań przyrodniczych jest ważnym regionalnym i międzynarodowym korytarzem ekologicznym. Piętnaście z dwudziestu jeden gatunków ryb żyjących w dolinie Białej Tarnowskiej potrzebuje dostępu do kamienistego lub żwirowego podłoża. Dostęp do nich blokują liczne progi i stopnie wodne zlokalizowane wzdłuż biegu rzeki, dlatego w ramach programu prowadzimy modernizację lub usuwanie istniejących barier migracyjnych oraz renaturyzację fragmentów koryta rzeki. 

Oprócz umożliwienia swobodnej migracji rybom, działania te wzmocnią ochronę przeciwpowodziową oraz zwiększą poziom naturalnej retencji korytowej w dolinie rzeki. Dzięki inwestycji zostanie też odtworzone historyczne połączenie pomiędzy poszczególnymi dopływami Białej Tarnowskiej, Dunajcem, Wisłą oraz Morzem Bałtyckim.

Z lewej: bystrze powyżej mostu. Z prawej: stopień poniżej mostu. Biała Tarnowska na wysokości miejscowości Bobowa. Fot. ZBE

Efektem prac będzie przywrócenie drożności korytarza ekologicznego rzeki Białej Tarnowskiej wraz jej dopływami o długości 80 km, a tym samym zachowanie ciągłości koryta Białej Tarnowskiej na łącznej długości 101,8 km - od źródeł do ujścia! Powyższe zapewni usunięcie 15 barier dla wędrówki ryb i innych organizmów wodnych. Przebudowa istniejących budowli poprzecznych dostosuje je do wymogów gatunków dwuśrodowiskowych, takich jak łosoś, troć i certa. Renaturyzacja zapewni lepsze warunki użytkowania rzeki, np. poboru wody do celów komunalnych oraz złagodzi skutki wezbrań dzięki odtworzeniu 88 ha naturalnych obszarów zalewowych, wspomagając naturalną retencję zlewniową.

Projekt realizowany jest na terenie gmin Uście Gorlickie, Grybów, Bobowa i Ciężkowice. Wartość całego projektu, współfinansowanego ze środków unijnych, opiewa na niemal 40 mln zł. Jego partnerem jest WWF Polska, a dzięki wspólnym działaniom powstają innowacyjne rozwiązania, jak np. kamienne konstrukcje w formie plastrów miodu, które spowalniają impet wody i ułatwiają rybom wędrówkę na tarło w górę rzeki.

Bystrze typu "plaster miodu". Biała Tarnowska, miejscowość Jankowa. Fot. ZBE

WISŁOKA

„Likwidacja barier migracyjnych dla organizmów wodnych na rzece Wisłoce i jej dopływach – Ropie oraz Jasiołce” to drugi duży projekt prowadzony przez RZGW Kraków, który wpisuje się w idee zrównoważonego rozwoju, gdyż z jednej strony przywraca możliwość swobodnej wędrówki rybom i innym organizmom wodnym w zlewni Wisłoki, z drugiej zaś zapewnia dalsze funkcjonowanie obiektów hydrotechnicznych.

W ramach projektu prowadzona jest modernizacja siedmiu przepławek na budowlach piętrzących usytuowanych na tych trzech górskich rzekach. Przepławki konstruowane są w formie obejścia, rampy lub bystrza kamiennego i bystrotoku kaskadowego. Budowa tych urządzeń uwzględnia zróżnicowane wymagania migracyjne różnych gatunków ryb, a zastosowane rozwiązania naśladują naturalne warunki, zapewniając w ten sposób pełną ciągłość ekologiczną rzeki: nieprzerwany przepływ wody, stałą możliwość transportu osadów dennych i swobodną dwukierunkową wędrówkę ichtiofauny.

Całkowity koszt projektu, współfinansowanego ze środków unijnych, to prawie 30 mln zł. W trakcie prac na bieżąco jest prowadzony monitoring działania przepławek, polegający na odłowach ryb powyżej i poniżej barier migracyjnych przed ich modernizacją oraz odłowach i znakowaniu ryb po zakończeniu budowy. Nadajniki pozwalają śledzić ich wędrówki i badać skuteczność przyjętych działań. Dzięki stopniowemu udrożnieniu rzek obserwuje się odbudowywanie populacji m.in. łososia i certy.

Od lewej: rampa kamienna na Jasiołce w Jedliczu, rampa kamienna na Ropie w Gorlicach, bystrze kamienne na Ropie w Ropicy Polskiej. Fot. wislokabezbarier.com

WISŁA, SOŁA, SKAWA

Kolejnym dużym projektem udrażniającym bariery migracyjne w dorzeczu Górnej Wisły będzie „Odtworzenie ciągłości ekologicznej Wisły i dolnych odcinków rzek Soły i Skawy”. Pozwoli ona na poprawę stanu ekologicznego wód płynących oraz ochronę i stabilne perspektywy zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków dolin rzecznych objętych projektem. Przywrócona zostanieteż spójność sieci obszarów Natura 2000 i odtworzone historyczne korytarze ekologiczne łączące Wisłę z rzekami Sołą i Skawą.

Projekt zakłada realizację prac na sześciu budowlach hydrotechnicznych, które obejmą budowę i przebudowę 5 przepławek, dostosowanie 2 śluz żeglugowych do migracji ryb, oraz przebudowę jazu w celu zlikwidowania erozyjnej bariery migracyjnej.

Całkowity koszt inwestycji, współfinansowanej ze środków wspólnotowych, to 44 mln zł. Program będzie wdrażany przez RZGW w Krakowie.

KAMIENICA NAWOJOWSKA

Krakowskie Wody Polskie przebudują również stopnie na rzece Kamienicy Nawojowskiej w Nowym Sączu. Dzięki udrożnieniu 3 obiektów hydrotechnicznych stanowiących przeszkodę dla migracji ryb na odcinku ok. 12,5 km poprawi się stan ekologiczny rzeki oraz przywrócona zostanie spójność sieci obszarów Natura 2000. Wartość prac wyniesie około 10 mln zł.

REGA

„Budowa niebieskiego korytarza ekologicznego wzdłuż doliny rzeki Regi i jej dopływów” to modelowa inwestycja na rzecz poprawy bioróżnorodności ekosystemów wodnych realizowana przez RZGW w Szczecinie we współpracy z RDOŚ w Szczecinie.

Główne założenia projektu obejmują budowę 23 sztuk przepławek na rzekach: Rega, Dobra, Piaskowa, Gardominka, Ukleja, Brzeźnicka Węgorza, Łoźnica, Stara Rega, aby udrożnić rzekę Regę i jej dopływy,co umożliwi migrację ryb dwuśrodowiskowych – w tym łososiowatych - oraz innych organizmów wodnych. Projekt obejmuje również budowę sztucznych tarlisk dla ryb łososiowatych o powierzchni 12 125 m², dla zwiększenia możliwości ich rozrodu w zlewni. Przy tworzeniu tarlisk wybudowano bystrza z piaskowym i kamienistym podłożem, z licznymi wypłyceniami. Zabezpieczono też płycizny przed erozją, a bystrza przed zamulaniem.

Od lewej: bystrze kaskadowo-ryglowe na rzece Łobez w Suliszewicach, przepławka szczelinowa na Redze w Płotach, bystrze kamienne w ściane z bali drewnianych na rzece Redze w Żerzynie. Fot. pgwwp-rega.rzgw.szczecin.pl

W ramach działań renaturyzacyjnych niemal 47 km brzegów rzeki jest obsadzanych drzewami. Zadrzewiania pozwalają zmniejszyć dopływ światła do rzeki oraz temperaturę wody w niej płynącej, co w efekcie ogranicza nadmierny rozrost roślinności rzecznej. Ponadto zatopione konary drzew są naturalną kryjówką dla organizmów wodnych, w tym ryb, w której mogą się zregenerować i uciec przed drapieżnikami.

Przepławka w Płotach to przykład adaptacji okolicznej roślinności i zwierząt w nowym habitacie, jaki tworzy tu techniczna konstrukcja. Wprowadzenie kamieni oraz innych elementów pozwoliło z czasem na osiedlenie się glonów oraz roślin wodnych, a także na obecność różnych zwierząt. Na zdjęciu widoczny jest aktywnie polujący zaskroniec w komorach przepławki, który niesie schwytaną rybę.

Konserwacja przepławki w Płotach oraz widok na aktywnie polującego zaskrońca w jednej z komór przepławki. Fot. Wody Polskie/RZGW Szczecin

Dla ochrony ichtiofauny zamontowano także 4 bariery elektryczno-elektroniczne do odstraszania ryb przy trzech małych elektrowniach wodnych MEW, kierujących ryby na przepławkę. W ramach projektu powstanie też centrum monitoringu przyrodniczego, w którym zbierane będą dane z urządzeń monitorujących migrację ryb w przepławkach, co pozwoli na szczegółowe badanie ilości wędrujących ryb, oraz ocenę stanu ich populacji. Obiekt będzie spełniał również funkcję konferencyjno-edukacyjną, skierowaną głównie do młodzieży szkolnej, w celu budowania świadomości społecznej związanej z dbałością o dobry stan środowiska wodnego, oraz działaniami antykłusowniczymi.

Działania w zlewni rzeki Regi mają korzystny wpływ na odtworzenie szlaków migracji ryb łososiowatych tj. łososia i troci w zlewni rzeki i basenie Morza Bałtyckiego, a także poprawiają warunki środowiskowe, równowagę ekologiczną i bogactwo przyrodnicze Regi. Projekt jest dofinansowany z unijnego programy „Life +”, a całkowita jego wartość wynosi ponad 20 mln zł.

Od lewej: bystrze kaskadowe na rzece Brzeźnicka Węgorza w Lesięcinie, palisada drewniana z narzutem kamiennym na rzece Łoźnicy w Łobzie, bystrotok drewniano - kamienny na rzece Gardominka w Mechowie. Fot. pgwwp-rega.rzgw.szczecin.pl

NYSA KŁODZKA

Ważnym przedsięwzięciem dla swobodnej wędrówki ryb są planowane przez RZGW we Wrocławiu działania w dorzeczu Górnej Odry, obejmujące przywrócenie ciągłości morfologicznej rzeki Nysy Kłodzkiej, Białej Głuchołaskiej i Dzikiej Orlicy. Dzięki udrożnieniu wysokich stopni wodnych oraz pomniejszych barier migracyjnych możliwe będzie odtworzenie i zachowanie naturalnego tarła gatunków ryb jednośrodowiskowych i dwuśrodowiskowych, w tym łososiowatych. Na wysokich progach zostaną zmodernizowane niespełniające norm przepławki oraz wybudowane nowe, tam gdzie ciąg ekologiczny rzeki został trwale przerwany. Na małych progach zlokalizowanych wzdłuż biegu rzek wystarczy udrożnienie środka koryta i podwyższenie dna. Ponadto, w miejscach gdzie erozja boczna stanowi zagrożenie dla życia, zdrowia lub mienia i infrastruktury, będą umacniane brzegi.

W ramach inwestycji zmodernizowanych zostanie 5 przepławek,w tym na zbiornikach zarządzanych przez Wody Polskie: ZW Kozielno i ZW Topola oraz wybudowanych 18 nowych. Renaturyzacji zostanie poddan Kanał Ulgi Zbiornika Otmuchów, ukształtowany zostanie też kanał naprowadzający do przepławki na Jazie Więcmierzyce oraz wykonane zostaną przyjazne środowisku umocnienia brzegowe na rzece Orlicy.

BÓBR

W ramach udrażniania rzeki Bóbr w okolicach Wojanowa powstały bystrza, czyli rampy kamienno-żwirowe, szczególnie lubiane przez gatunki ryb żyjące w rejonach górskich. Na dnie rzeki zostały ułożone głazy, które są dogodnym siedliskiem dla tamtejszej ichtiofauny. Ponadto odtworzono historyczne boczne koryto rzeki, dzięki czemu w miejscach przelewu wód ukształtowały się zróżnicowane struktury, w tym fragmenty dna pokryte żwirem. Stwarzają one dogodne warunki dla tarła pstrąga potokowego.

Akcja modernizacja – dla drożności rzek i zbiorników

Wody Polskie, prowadzą sukcesywne prace modernizacyjne na wysłużonych, często zabytkowych budowlach piętrzących by odzyskały swoją funkcjonalność, a ich użytkowanie było sprawne. Wyremontowane obiekty muszą spełniać także normy środowiskowe, w tym umożliwiać swobodną migrację ryb i innych organizmów wodnych, w górę lub w dół rzeki.

REMONTY JAZÓW W RAMACH PROGRAMU RETENCJI KORYTOWEJ

Doskonałym przykładem pogodzenia interesów natury i człowieka jest ogólnopolski program kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych. Realizowane zadania nie tylko pozwolą zatrzymać dodatkowych 32,5 mln m³ wody w zlewniach rzecznych, przeciwdziałając skutkom suszy i poprawiając bilans wodny obszarów objętych inwestycjami, ale także w wielu wypadkach udrożnią cieki, przyczyniając się do swobodnej wędrówki ryb na tarliska, odbudowy ich populacji i zwiększenie poziomu bioróżnorodności w rzekach.

Przepławka przy jazie Sielczyk na Krznie. Fot. Wody Polskie/ RZGW Lublin

Najlepszym przykładem jest planowana modernizacja systemu 17 jazów na rzece Ner, w regionie wodnym Warty. Unowocześnienie tych budowli pozwoli nie tylko na optymalizację ich pracy i skuteczne nawodnienie okolicznych obszarów, ale również przyczyni się do zachowania lokalnego wodnego ekosystemu oraz zapewni przejście rybom, które będą mogły swobodnie udać się na tarło lub w poszukiwaniu pożywienia. RZGW w Poznaniu odbuduje także dwa jazy na Obrze, zwiększając potencjał retencyjny okolicy, a dzięki wyposażeniu obiektów w przepławki, ciągłość morfologiczna rzeki zostanie zachowana.

Modernizacje jazów uwzględniające budowę przepławek realizowane są także w innych regionach wodnych. RZGW w Białymstoku w ramach odbudowy jazów na rzekach Szkwa i Rozoga uwzględniło również przepławki, dzięki czemu ciągłość morfologiczna cieków została zachowana, przy jednoczesnej poprawie zdolności retencji korytowej. Modernizacji poddano również przepławkę dla ryb na stopniu wodnym na rzece Smysarnie, podnosząc walory ekologiczne obiektu. Na Lubelszczyźnie na rzece Liwiec wybudowane zostaną dwie przepławki typu seminaturalnego, zaś na Huczwie przepławka jednokomorowa. Przykładem nowoczesnego piętrzenia wód spełniającego cele zarówno gospodarcze, jak i środowiskowe w regionie wodnym Noteci jest odbudowany jaz na Pannie, stabilizujący poziom wód w Jeziorze Mogilno który, w przeciwieństwie do dawnej budowli, został wyposażony w przepławkę dzięki czemu organizmy wodne mogą migrować, a stan morfologiczny rzeki poprawił się. Na terenie RZGW w Gdańsku planowana jest budowa przepławki na rzece Mień, a także udrożnienie rzeki Skarlanki dla ryb poprzez modernizację istniejącej budowli piętrzącej - Tamy Brodzkiej. W ramach programu retencji korytowej istniejące już obiekty piętrzące rzeki Jemielnicy zostaną odbudowane jako jazy z zasuwami podnoszonymi mechanicznie. Możliwe będzie efektywne gospodarowanie wodą na budowlach piętrzących, i co za tym idzie - skuteczne przeciwdziałanie skutkom suszy. Poddanych przebudowie zostanie 5 jazów oraz 2 zastawki, na których powstaną przepławki dla ryb i innych organizmów żyjących w korycie cieku. 

Przepławki na rzekach na terenie RZGW Białystok: Smysarna, Rozoga, Szkwa. Fot. Wody Polskie/ RZGW Białystok

UDRAŻNIANIE BARIER NA ODRZAŃSKIEJ DRODZE WODNEJ

Podobnymi korzyściami dla środowiska wyróżniały się modernizacje licznych obiektów hydrotechnicznych służących celom żeglugowym. W nowoczesną przepławkę została wyposażona największa inwestycja w Krainie Wielkich Jezior – Śluza Guzianka II. Dzięki niej ryby mogą swobodnie migrować między jeziorami Guzianka Mała i Wielka, a Bełdanami. Duże przedsięwzięcia prowadzone są w dorzeczu Górnej Odry. Zmodernizowane zostały przepławki na jazach Wrocławskiego Węzła Wodnego, a oddany do użytku w czerwcu 2018 roku stopień wodny w Malczycach na Odrze posiada dwie nowe przepławki dla ryb. Pod koniec września bieżącego roku rozpoczęła się modernizacja przepławki na stopniu wodnym Brzeg Dolny, co zwiększy bioróżnorodność i równowagę ekologiczną w rzece Odrze. Inwestycja pozwoli organizmom wodnym, szczególnie ichtiofaunie, zapewnić trasy migracyjne i swobodny dostęp do tarlisk oraz urozmaicić bazę pokarmową. Podobne zadania spełni budowa przepławek dla ryb dwuśrodowiskowych na stopniach wodnych Ujście Nysy, Krapkowice i Januszkowice. Dzięki wzbogaceniu Odry w wędrujące gatunki ryb zwiększy się wymiana genów pomiędzy poszczególnymi osobnikami, co stworzy zdrową, silną populację odrzańskiej ichtiofauny.

Budowa śląskich przepławek: Januszkowice, Wróblin, Zwanowice. Fot. Wody Polskie/ RZGW Gliwice

REMONTY ZBIORNIKÓW

Gospodarstwo podejmuje pro-środowiskowe działania także na jeziorach, zalewach i dużych zbiornikach wodnych. W ramach modernizacji Zalewu Zemborzyckiego w Lublinie powstaną dwie przepławki dla ryb, jedna na wyremontowanej zaporze czołowej, druga na zbiorniku wstępnym z jazem. Ponadto podczas rewitalizacji Jeziora Jamno koło Koszalina, przebudowane wrota sztormowe zostaną wyposażone w przepławkę w formie bystrza.

Przepławki na zbiornikach Czaniec, Kozielno i Topola. Fot. Wody Polskie/ RZGW Kraków/ RZGW Wrocław/ RZGW Wrocław

PRZEPŁAWKI NA ŚRODKOWYM I DOLNYM BIEGU WISŁY

Przepławki są integralną częścią stopni wodnych na Mazowszu. Stopień w Dębem piętrzący wody Zalewu Zegrzyńskiego jest wyposażony w przepławkę typu komorowego, kaskadowego. Doskonale swoją funkcję wypełnia zmodernizowana kilka lat temu przepławka na Stopniu Wodnym we Włocławku na Wiśle, która usprawniła stare urządzenie. Na obiekcie prowadzony jest także monitoring migrujących ryb. Pozwala on kontrolować prawidłowe i bezpieczne działanie przepławki, analizować jej skuteczność w kontekście zapewnienia swobodnej wędrówki ichtiofaunie i śledzić migracyjne trendy dla poszczególnych gatunków ryb. Tylko w 2019 roku przepławkę przepłynęło prawie 13 tys. różnych gatunków ryb, zwłaszcza certy, a także bolenia, brzany, leszcza i sapy. Dzięki monitoringowi udało się dostrzec ciekawą zależność - im większe przepływy, tym skala migracji ryb jest większa. 

Z lewej: przepławka w Dębem. Z prawej: przepława we Włocławku. Fot. Wody Polskie/ RZGW Warszawa

Korzystnie na zdolność migracyjną ryb w Wiśle wpłynie budowa kolejnego stopnia poniżej Włocławka – w Siarzewie. Zakłada się demontaż progu stabilizującego dolne stanowisko stopnia we Włocławku, a więc usunięcie bariery. Planowana jest również budowa przepławki seminaturalnej, tj. koryta obejścia SW Włocławek.

W ramach umożliwienia swobodnej migracji ryb przez SW Siarzewo powstanie koryto obejścia spełniające rolę przepławki terenowej. Wejście do niej od strony wody dolnej znacznie odsunięto od progu piętrzącego, co pozwoli migrującej ichtiofaunie lepiej wychwytywać nurt wabiący, a wytworzone koryto obejścia dodatkowo ochroni ważne siedliska ptaków na tzw. „Zielonej Kępie”. Nurt wody w korycie obejścia, zapewniający ciągłość biologiczną rybom dwuśrodowiskowym, zabezpieczy też przed drapieżnikami lęgi cennych gatunków ptaków na „Zielonej Kępie”. Ponadto, zgodnie z wymogami decyzji środowiskowej zostanie wybudowanych szereg innych przepławek, co znacznie ułatwi wędrówkę organizmom wodnym.

Wizualizacja Stopnia Wodnego Siarzewo przygotowana przez Biuro Projektów Strategicznych PGW Wody Polskie

Wody Polskie dbają o odpowiedni sposób gospodarowania wodami, uwzględniający również umożliwienie wędrówek organizmom wodnym i stworzenie im odpowiednich warunków do bytowania. W szczególności populacje ryb wędrownych, które mają stosunkowo wysokie wymagania środowiskowe co do jakości wód, w których żyją, są doskonałym miernikiem odzwierciedlającym stan lokalnych ekosystemów wodnych Dzięki licznym programom, inwestycjom i działaniom na rzecz likwidacji barier migracyjnych oraz udrażniania i renaturyzacji rzek, stan ichtiofauny ekosystemów wodnych systematycznie się poprawia, a gatunki ryb, które w poszczególnych zlewniach nie były już spotykane od dziesięcioleci, zaczynają wracać na swoje macierzyste tereny. 

---

Z okazji Światowego Dnia Migracji Ryb Wody Polskie zorganizowały webinarium „Perspektywy i problemy odtwarzania ciągłości rzek w Polsce. Co możemy wspólnie zrobić dla ryb?”. Zapraszamy do obejrzenia

 

---

Dziękujemy wszystkim pracownikom Wód Polskich z całego kraju, którzy podzielili się z nami zdjęciami pokazującymi różnego typu urządzenia służące do migracji ryb, dzięki którym mogliśmy zilustrować ten artykuł.

---

 

Piotr Cierpucha

Wydział Edukacji Wodnej

PGW Wody Polskie