Renaturyzacja przywraca naturalny charakter rzek, umożliwia organizmom wodnym swobodne przemieszczanie się i odtwarzanie siedlisk. Jednym z jej elementów jest udrażnianie barier migracyjnych, obejmujące usuwanie lub przebudowę niefunkcjonalnych urządzeń wodnych albo budowę przepławek. W ramach II aktualizacji Planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (II aPGW) na lata 2022-2027 zaplanowano ponad 13 tysięcy działań naprawczych w jednolitych częściach wód powierzchniowych rzecznych, dla poprawy warunków hydromorfologicznych rzek i potoków, w tym zachowania ich ciągłości biologicznej dla swobodnej wędrówki ryb. Sukces ich wdrożenia będzie zależał od zaangażowania i współpracy interesariuszy i podmiotów z całego kraju.

Na stan naszych rzek wpływa szereg procesów zachodzących w zlewniach oraz wszelkie aktywności, które zaburzają jego równowagę, zwanych presjami. Zagrażają one nie tylko organizmom wodnym, ale całym ekosystemom zależnym od wód, w tym także człowiekowi. Według Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska jednym z największych zagrożeń dla rzek i jezior są przekształcenia hydromorfologiczne spowodowane działalnością człowieka. To przede wszystkich zmiany naturalnego koryta rzecznego, dokonana przez regulację oraz tworzenie przeszkód utrudniających organizmom wodnym migrację lub znalezienie schronienia. W Polsce aż 80% jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych (jcwp RW) jest zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych z uwagi na presję hydromorfologiczną. Dlatego też, w ramach II aPGW, Wody Polskie z Ministerstwem Infrastruktury zwróciły szczególną uwagę na ten problem.

Mapa jednolitych części wód powierzchniowych z zaplanowanymi działaniami w IIaPGW w zakresie migracji ryb (z lewej). Nowa przepławka na Stopniu Wodnym Zwanowice na rzece Odrze. Zdjęcie z etapu budowy. Fot. Wody Polskie /RZGW Gliwice

Ponad 13 tysięcy działań dla poprawy warunków hydromorfologicznych rzek

Plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy to jedne z najważniejszych dokumentów planistycznych w gospodarce wodnej. Jednym z największych wyzwań obecnej aktualizacji planów było wypracowanie rozwiązań na rzecz poprawy stanu hydromorfologicznego rzek i zaplanowanie działań priorytetowych. Cykl planistyczny na lata 2022-2027 rozpoczęto od identyfikacji presji, wraz z przyporządkowaniem ich do jednolitych części wód, regionów wodnych i obszarów dorzeczy. Efektem prac było powstanie krajowej bazy danych o zmianach hydromorfologicznych – pierwszej takiej w Polsce - zawierającej ponad pół miliona obiektów! Dzięki zgromadzonym informacjom, możliwe stało się zaplanowanie dla wszystkich jednolitych części wód kompleksowych działań naprawczych, przez które osiągniecie, poprawa lub utrzymanie dobrego stanu wód będzie możliwe.

Dla jcwp RW zaplanowano do realizacji 18 424 działania naprawcze, a ponad 70% służy likwidacji lub ograniczeniu presji znaczących, wpływających na warunki hydromorfologiczne rzek i potoków, w tym na ciągłość biologiczną, dynamikę i warunki przepływu wód oraz cele obszarów chronionych od wód zależnych. Konsultacje II aPGW odbiły się szerokim echem, a zwłaszcza w kontekście renaturyzacji wód, dzięki czemu rozbudowano zestawy działań naprawczych w zakresie likwidacji presji hydromorfologicznych. Wskazano dodatkowe działania techniczne mające na celu przywrócenie ciągłości biologicznej rzek, także w zakresie renaturyzacji oraz rozszerzono zakres działań nietechnicznych, których efektem ma być zapewnienie coraz lepszych warunków do życia organizmów wodnych.

Mapa jednolitych części wód powierzchniowych z zaplanowanymi działaniami w IIaPGW w zakresie renaturyzacji koryt rzecznych (z lewej) i działaniami dla obszarów chronionych zależnych od hydromorfologii (z prawej).

Blisko 1500 działań dla udrażniania barier migracyjnych!

Podczas prac planistycznych, eksperci szczegółowo zidentyfikowali konkretne budowle piętrzące, które stanowią presje prowadzące do pogorszenia m.in. warunków migracji ryb i zaproponowali działania z zakresu przywrócenia ich ciągłości. Działania te dotyczą opracowania i realizacji wybranego wariantu udrożnienia danej rzeki, przebudowy budowli poprzecznych w sposób, który zapewnia przywrócenie ciągłości biologicznej oraz kontroli funkcjonowania urządzeń do migracji ryb.

W zakresie zapewnienia ciągłości biologicznej i morfologicznej rzek i potoków wskazano łącznie dla 1/4 jcwp RW w skali kraju 1473 działania. Dla 511 jcwp RW zaplanowano realizację działań restytucyjnych z uwzględnieniem zachowania funkcji cieku oraz wdrażania programu renaturyzacji dla obszaru priorytetowego wyznaczonego w Krajowym programie renaturyzacji wód powierzchniowych (KPRWP). W II aPGW łącznie działania techniczne służące poprawie warunków hydromorfologicznych, wpisujące się w działania wskazane w KPRWP, przypisano dla 1064 jcwp RW.

W II aktualizacji Planów gospodarowania wodami włączono również działania zawarte w Planach Zadań Ochronnych (PZO)/Planach Ochrony (PO) dla obszarów przyrodniczo chronionych, m.in. Natura 2000. Łącznie zaplanowano 7791 działań naprawczych na 1175 jcwp RW w skali kraju! Ponadto dla 1023 jcwp RW wskazano blisko 2000 działań polegających na rozpoznaniu zasadności realizacji działań naprawczych dla obszarów chronionych. Koncentrują się one m.in. na ograniczaniu negatywnego wpływu obiektów piętrzących na cele środowiskowe, utrzymaniu naturalnego charakteru koryta oraz na realizacji wymogów dla rzek włosienicznikowych, co pokazuje jak szerokie są działania planowane w tym zakresie.

Przepławka szczelinowo – komorowa w formie naturalnego bystrotoku porośnięta roślinnością wodną i wodno-lądową w zimowej i letniej odsłonie. Przepławka znajduje się na rzece Głomi, przy jazie Skórka | Fot. Wody Polskie/RZGW Bydgoszcz

Prace utrzymaniowe w zgodzie z naturą

Dodatkowo w ramach II aPGW zaplanowano m. in. utrzymanie wód zgodnie z „Katalogiem dobrych praktyk prac utrzymaniowych i robót hydrotechnicznych”. Katalog stanowi źródło wiedzy i jednocześnie narzędzie do promowania dobrych praktyk w zakresie zrównoważonego oraz oszczędnego gospodarowania zasobami wodnymi. Oferuje pomoc w wyborze właściwej dla danej rzeki pakietu działań́ utrzymaniowych, dodatkowych i inwestycyjnych. Zrównoważone gospodarowanie wodami to również efekt współpracy pracowników Wód Polskich z różnych pionów i jednostek organizacyjnych, która pozwala zarządzać wodami w sposób zapewniający bezpieczeństwo powodziowe i ochronę środowiska i zasobów wodnych.

Tworzenie korytarzy ekologicznych w dolinach rzek z jak największą bioróżnorodnością, zapewnianie ciągłości rzek i potoków, oraz ochrona, zachowanie i przywracanie naturalnych siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory to działania renaturyzacyjne, które pozwolą odtworzyć potencjał retencyjny oraz przyrodniczy ekosystemów wodnych.

Więcej w Podręczniku dobrych praktyk renaturyzacji wód, stanowiącym kompendium wiedzy nt. renaturyzacji rzek, jezior, wód przejściowych i przybrzeżnych:

https://www.wody.gov.pl/nasze-dzialania/krajowy-program-renaturyzacji-wod-powierzchniowych