Ptaki to niewątpliwie jedna z najciekawszych gromad kręgowców. Potomkowie dinozaurów, wyposażone w skrzydła organizmy to fascynujące zwierzęta, które dzięki swojej ewolucji dostosowały się do praktycznie każdego klimatu i każdej szerokości geograficznej. W Polsce mamy duże zróżnicowanie terenu, a co za tym idzie, różne biotopy związane z lądem i wodą. Tereny nadmorskie to nie tylko piaszczyste plaże, a wydmy nie występują tylko nad Bałtykiem. Ptaki mają to do siebie, że duża ich część porusza się bardzo szybko i podróżuje na ogromne odległości. Mimo ich wszędobylskości, możemy wyróżnić dwa biotopy związane z morzem i scharakteryzować te grupy ptaków, które możemy spotkać na polskiej części wybrzeża Morza Bałtyckiego.

Wybrzeże to nie tylko plaża i linia brzegowa, ponieważ ten obszar na granicy lądu i zbiornika wodnego obejmuje strefę brzegową, jak i część nadwodną. Typów wybrzeży jest bardzo dużo, od fiordowych po lagunowe, dalmatyńskie i riasowe. Skupiając się na ptakach odwiedzających lub zamieszkujących wybrzeże Bałtyku w granicach naszego kraju można ograniczyć się do dwóch rzędów ptaków: blaszkodziobych i siewkowych. To one królują na morzu i nad morzem, od Szczecina po Zalew Wiślany praktycznie przez cały rok.

Ptaki wybrzeży i mórz

Siewkowe to rząd obejmujący gatunki zamieszkujące otwarte przestrzenie lub morskie brzegi. W sezonie pozalęgowym często spotykane są na otwartym morzu. Wędrowne siewkowe odbywają długie wędrówki, a spotkać je można praktycznie na całym świecie. Są to małe bądź średniej wielkości ptaki charakteryzujące się długimi, wąskimi skrzydłami i błonami pławnymi między palcami u nóg, chociaż u dużej części przedstawicieli błona ma formę szczątkową. Podrząd mewowców upodobał sobie szczególnie wybrzeża i otwarte wody Morza Bałtyckiego, do taksonów, które możemy obserwować należą niewątpliwie mewy, rybitwy czy wydrzyki.

Do najpopularniejszych ptaków obserwowanych nad morzem należy zaliczyć wiele gatunków mew. Te średniej wielkości ptaki (największe gatunki mogą ważyć do 3kg) nie wyróżniają się szczególnie dymorfizmem płciowym, samce i samice są do siebie bardzo podobne, a różnice w upierzeniu sezonowym również nie są szczególnie widoczne. Dobrze działający gruczoł kuprowy oraz gęste upierzenie pozwala na bardzo dobre pływanie oraz izolację termiczną podczas długich lotów. Przedstawiciele tej podrodziny są bardzo towarzyscy, często gnieżdżą się w dużych koloniach, z których dochodzi głośne skrzeczenie i świergot. Do rodzaju Larus zalicza się trzy gatunki często występujące na plażach Bałtyku. Mewa srebrzysta, mewa białogłowa i siwa zwana również pospolitą (Larus canus). U tych mew wyraźnie zaznaczony jest tylko dymorfizm płciowy (najmniej u mewy białogłowej). Do najliczniejszego gatunku zalicza się mewę srebrzystą do której należą dwa podgatunki, z których jeden zajmuje głównie zachodnie wybrzeże Europy, a drugi północne tereny kontynentu, od Danii poprzez Półwysep Skandynawski, aż po północną Rosję. Mewy z rodzaju Larus charakteryzują się żółtym dziobem różnej wielkości, białym lub szarym ciałem oraz czarnymi lub ciemnymi lotkami na końcach skrzydeł.

Mewa siwa (Larus canus). Fot. Adobe Stock

Do" popularnych" mew zalicza się również dwa inne gatunki nie należące do wspomnianego rodzaju - mewa śmieszka, potocznie zwana śmieszką (Chroicocephalus ridibundus) i mewa mała (Hydrocoloeus minutus). Te dwa gatunki posiadają w szacie godowej czarne głowy, małe dosyć wąskie dzioby i czerwone nogi. Są to najpowszechniejsze z małych mew. Zwykle nie przekraczają 300 gram wagi, a rozpiętość skrzydeł to u mewy śmieszki około metr, a u mewy małej 70 - 80 cm. Inne gatunki mew, które możemy zaobserwować nad Bałtykiem rzadko, albo niezwykle rzadko to m.in. mewa blada, mewa czarnogłowa, mewa delawarska, mewa obrożna, mewa polarna, mewa trójpalczasta czy mewa żółtonoga. Ten ostatni gatunek jest skrajnie nielicznie lęgowy w Polsce.  Przedstawiciele tego gatunku zimują głównie na morzu, a gniazdują na brzegach jezior i mórz. Można je rozpoznać po głośnym, miauczącym dźwięku „kyau” lub głębokim „ga ga ga”.

Mewa śmieszka (Chroicocephalus ridibundus). Fot. Adobe Stock

Bliskimi kuzynami mew są rybitwy, do których należy kilka rodzajów, zarówno tych bardzo rzadkich z jednym tylko przedstawicielem w postaci rybitwy krótkodziobej, jak i częściej u nas spotykanych takich jak: rybitwa zwyczajna i rybitwa białoczelna. Rybitwy to doskonali lotnicy, z rozwidlonym ogonem, krótkimi nogami i dużą głową z ostro zakończonym ogonem potrafią bez problemu łapać owady w locie, choć najczęściej żywią się małymi rybami. Ich technika polowania to pikowanie pionowo w wodę w celu złapania ryby lub wodnych bezkręgowców. Rzadkimi rybitwami spotykanymi nad morzem i/lub słodkowodnymi zbiornikami są rybitwy czubate, krótkodziobe, popielate czy wielkodziobe.

Rybitwa czubata (Thalasseus sandvicensis). Fot. Adobe Stock

Do mewowców zalicza się również rodzinę o nazwie wydrzyki. Są to ptaki morskie średniej wielkości o wąskich i długich, brązowych skrzydłach. Samiec i samica wyglądają podobnie, choć samice są nieco większe. Ich charakterystycznym i niewątpliwie dosyć oryginalnym sposobem zdobywania pokarmu jest atakowanie innych morskich ptaków. Robią to w taki sposób, aby ofiara dobrowolnie oddała zdobycz, ale często atakowany osobnik zostaje zmuszony do zwrócenia ostatniego posiłku, który jest łapany w locie przez wydrzyka. Nie wybrzydzają i poza odebranym ostatnim daniem chętnie zjadają padlinę, jagody, kryl czy jaja i pisklęta innych ptaków. W Polsce, o ile mamy szczęście, to możemy spotkać kilka gatunków wydrzyków. Do takich gatunków należą zalatujący wydrzyk długosterny, wydrzyk tęposterny oraz wydrzyk wielki. Wśród rzadkich gatunków mewowców nie brakuje bardzo charakterystycznych gatunków, takich jak: maskonur, nurnik, orlica czy nurzyk. Mimo, że maskonury kojarzone są z terenami północnoatlantyckimi jak wschodnie wybrzeże USA i Kanady, Grenlandią, Islandią czy Wyspami Owczymi, te sympatycznie wyglądające ptaki były widziane na polskim wybrzeżu w czasie zimowych wędrówek.

Kaczek chyba nikomu nie trzeba przedstawiać, gdyż to bardzo wszędobylska podrodzina. Charakteryzuje się krępą budową ciała, krótką szyją i ogromną miłością do środowiska wodnego. Krzyżówkę widział chyba każdy, gdyż jest to najpospolitszy i najszerzej rozpowszechniony gatunek tego taksonu. W szacie godowej bardzo wyraźny dymorfizm płciowy (kaczor ma zielono opalizującą głowę odcinającą się od reszty ciała białą obrożą) spowodował, że pierwszym skojarzeniem ze słowem "kaczka" jest wizerunek kaczora (samca kaczki krzyżówki). Na szczęście krzyżówka nie jest jedyną popularną kaczką, którą możemy spotkać, a kaczki to nie jedyne blaszkodziobe w kraju.

Kolejną kaczką, którą łatwo można dostrzec na tafli wody jest czernica. Ten średniej wielkości ptak zarówno w szacie godowej jak i spoczynkowej ma czarne ciało z metalicznym połyskiem, natomiast brzuch i boki są białe lub brudnobiałe. Charakterystycznym elementem tej kaczki jest czub z tyłu głowy, stąd też jej inna nazwa - kaczka czubata lub też kaczka czarnoczuba. Podobnym gatunkiem jest głowienka, której inna nazwa pochodzi od charakterystycznego ubarwienia - kaczka rdzawogłowa lub czerwonoszyja. Głowienka zwyczajna w szacie godowej ma głowę i szyję rdzawo kasztanową. Niestety od 2015 roku ten ptak uznany jest za narażony na wyginięcie (wysokiego ryzyka).

Czernica (Aythya fuligula). Fot. Adobe Stock

W Polsce dość częstym na wybrzeżu ptakiem jest edredon zwyczajny, który sporadycznie zalatuje również w głąb kraju; przeważają samice z młodymi, przebywające bardziej na południu niż samce. Do 2013 roku odnotowano w Polsce 4 przypadki lęgów. Edredon jest największą nurkującą kaczką z bardzo wyraźnym dymorfizmem płciowym. Samiec w szacie godowej ma wierzch głowy granatowoczarny z podłużną, białą linią pośrodku. Na karku i policzku można dostrzec zielone plamy rozdzielone pasmem białych piór. Reszta głowy, szyja, pierś i grzbiet białe. Łatwo można zidentyfikować edredony w locie – na przemian machają skrzydłami i szybują. Kaczor odzywa się dźwięcznym odgłosem dającym porównać się do „uhu-huhu”, a kaczka zduszonym „korr” lub głębokim „go go”. Jednak najliczniejszą z kaczek morskich zimujących w polskiej strefie Bałtyku pozostaje lodówka. Gatunek ten jest jedynym przedstawicielem rodzaju Clangula. Lodówka odznacza się okrągłą głową i krótkim dziobem. Samiec jest większy od samicy, z charakterystycznym długim ogonem złożonym z ostro zakończonych sterówek, przypominających ogon jaskółki. Kaczka ta zajmuje środowisko wodne w strefie tundry żywiąc się wszystkim, od mięczaków, skorupiaków, po owady, mchy i glony.

Lodówka (Clangula hyemalis). Fot. Adobe Stock

Kaczki to bardzo duża podrodzina, przeloty wielu gatunków obserwowane są nad polskim wybrzeżem, chociaż część z nich jest rzadka albo bardzo rzadka. Do takich gatunków należy markaczka zwyczajna objęta ścisłą ochroną gatunkową podobnie jak uhla zwyczajna. Do kaczek należą 4 plemiona, tadornini, mergini, aythyini, anatini. Najwięcej gatunków obserwowanych w kraju należy do mergini, a są to takie gatunki jak bielaczek - dość liczny na północy i nieliczny na południu, mały ptak, który w upierzeniu godowym jest praktycznie całkiem biały. Szlachar to duży ptak, którego samiec w szacie godowej przypomina bajkowego Kaczora Duffy'ego z płaskim, pomarańczowym dziobem i czarną głową. Z ciekawie wyglądających gatunków w obrębie mergini należy wspomnieć o edredonie turkanie (zwanym również edredonem okazałym), nurogęsi birginiaku (kaczce srokatce lub pstrokatce). Rzadkimi ptakami należącymi do pozostałych plemion są natomiast: kazarka rdzawa, ohar (ogorzelec lub kaczka norowa) i świstun zwyczajny.

Szlachar (Mergus serrator). Fot. Adobe Stock

Kuzynami kaczek należącymi do blaszkodziobych są gęsi, do których zalicza się wiele gatunków gęsi jak i kilka gatunków łabędzi. Najliczniej reprezentowanym gatunkiem jest łabędź niemy występujący na ogromnym ararze nizinnych akwenów o różnej wielkości i charakterze: jeziora, stawy hodowlane, starorzecza, glinianki, torfianki, zbiorniki wiejskie i miejskie, jak i łabędź krzykliwy - liczny na wybrzeżu Bałtyku zimą i podczas przelotów. Do gęsi zalicza się również śnieżycę dużą, potocznie nazywaną śnieżycą lub gęsią śnieżną.

Poza blaszkodziobymi i siewkowymi nad Bałtykiem możemy spotkać przedstawicieli kilku innych rzędów. Nury z dwoma gatunkami (nur czarnoszyi i nur rdzawoszyi) zamieszkującymi północne tereny półkuli północnej charakteryzują się czarno-białym upierzeniem, nogami przesuniętymi do tyłu (umożliwiają świetne pływanie, ale sprawiają trudności w chodzeniu po lądzie) oraz umiejętnością doskonałego pływania i nurkowania. Dwa gatunki nawałników należących do rzędu rurkonosów, które są ptakami pelagicznymi (na ląd przybywają jedynie w celu złożenia jaj i odchowu piskląt). Możemy spotkać przedstawicieli należących do rzędu perkozowych, a wśród nich najłatwiejszego do rozpoznania - perkoza dwuczubego. Charakterystycznym taksonem ptaków związanych z wodą są również głuptaki oraz ich kuzyni - kormorany.

Perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus). Fot. Adobe Stock

Ptaki wydm i plaż
Piaszczyste biotopy całkowicie pozbawione lub porośnięte skąpą roślinnością to idealne warunki dla wielu gatunków ptaków. Wydmy nadmorskie występują wzdłuż całego wybrzeża, ale najlepiej rozwinięte są na Mierzejach Łebskiej, Helskiej i Wiślanej. Główną roślinność wydm nadmorskich stanowią kępiaste trawy, np. wydmuchrzyca i piaskownica oraz byliny, np. mikołajek nadmorski, które swymi korzeniami wiążą piaski zapobiegając ich przemieszczaniu. Wydmy występują również w głębi kraju i zwane są wydmami śródlądowymi. Takie wydmy znajdują się na Nizinie Śląskiej, w Pasie Wielkich Dolin czy w Kotlinie Sandomierskiej. Charakterystycznym gatunkiem tych terenów jest szczotlicha siwa. Najczęściej występują ptaki z rzędu siewkowych oraz pojedyncze gatunki przedstawicieli rodzin: kukułkowatych, muchołówkowatych czy lelkowatych. Ten typ siedlisk szybko zanika zarówno z powodu zarastania, jak i antropopresji (człowiek upodobał sobie plaże jako teren wypoczynku), dlatego zaludnione piaszczyste tereny nie nadają się dla wielu ptaków jako miejsca gniazdowania czy zdobywania pokarmu.

Największą rodziną ptaków w obrębie rzędu siewkowych są bekasowate. Ten liczny takson zarówno pod względem gatunków jak i osobników upodobał sobie piaszczyste tereny wybrzeża, jak i wód słodkich. Najczęściej spotykanymi ptakami są te należące do podrodziny biegusów (biegus malutki, mały, morski, arktyczny, płowy i zmienny) obok biegusów należy wspomnieć o dwóch gatunkach kulików (kulik mniejszy i kulik wielki). W Polsce kulik mniejszy jest regularnie i dość licznie spotykany podczas przelotów (marzec–maj i lipiec–październik) na wybrzeżu. W głębi lądu jest stosunkowo rzadki. Ciekawym przedstawicielem bekasowatych są dwa gatunki płatkonogów, w szczególności płatkonóg szydłodzioby. Ten mały wędrowny ptak jest nielicznie spotykany w kraju na przelotach na początku lata i pod jego koniec (sierpień - październik, najliczniej nad Zatoką Gdańską. To dość oryginalny przedstawiciel podrodziny brodźców, jeśli chodzi o dymorfizm, zachowania godowe i opiekę na młodymi, gdyż role obu płci są odwrotne w stosunku do tych panujących u większości ptaków. Tutaj w szacie godowej samica jest ubarwiona bardziej jaskrawo.

Kulik mniejszy (Numenius phaeopus). Fot. Adobe Stock

Innym, dosyć kuriozalnym gatunkiem jest brodziec piskliwy. Ten średniej wielkości ptak (nieco większy od wróbla) z krótkimi żółtymi nogami chodzi po ziemi dosyć osobliwie. Jego przemarszom towarzyszy rytmiczne kiwanie głową i ogonem oraz huśtanie na nogach. Niekiedy pojawiają się podskoki, a wieczorami wydaje okrzyki w celu znalezienia towarzyszy, aby gromadzić się licznie na piaszczystych i żwirowych brzegach. Lot charakterystyczny jest tylko dla tego gatunku – ptaki lecą nisko nad wodą, raz na przemian bijąc energicznie skrzydłami, a innym razem ślizgając się z opuszczonymi skrzydłami. Sporadycznie możemy spotkać również takie gatunki jak dubelt (bekas dubelt), szlamnik czy kwokacz (brodziec kwokacz). Wśród mewowatych, które upodobały sobie piaszczyste plaże i wydmy są to wspomniane wyżej rybitwy. W szczególności rybitwa rzeczna (lub rybitwa zwyczajna). W Polsce jest to nieliczny ptak lęgowy na niżu, ale lokalnie, na nieuregulowanych odcinkach dużych rzek, może być liczny. Wśród wszystkich rybitw jest to najliczniejszy gatunek w naszym kraju.

Ciekawą podrodziną są sieweczki, do których w 2013 włączono czajki. Do sieweczek należą trzy gatunki rzadko spotykane jako ptaki lęgowe, ale za to często obserwowane podczas przelotów. Głos sieweczki obrożnej przypomina flet – „tjui”, jest jak lekkie gwizdanie. Tokujący samiec śpiewa w czasie lotów nad otwartymi przestrzeniami, przekręcając się co jakiś czas na drugą stronę tak, że widać mu raz biały brzuch, a raz brązowy wierzch. Rzadkimi, choć charakterystycznymi ptakami spośród rzędu siewkowych są nieliczni przedstawiciele ostrygojadów, jak ostrygojad zwyczajny ze swoim cienkim, długim czerwonym dziobem, czarnym ciałem i białym brzuchem. Pojawiają się również ptaki z rzędu wróblowych z podrzędu śpiewających i są to takie gatunki jak: świergotek nadmorski, którego możemy zobaczyć w czasie migracji wiosną i jesienią. Podobnie ma się sprawa ze świergotkiem polnym, który od innych świergotków różni się prawie jednolicie piaskowobrązowym grzbietem i prawie pozbawionym plamek spodem ciała.

Sieweczka obrożna (Charadrius hiaticula). Fot. Adobe Stock

Piaszczyste wybrzeża czy nadmorskie lub śródlądowe wydmy to nie tylko miejsce wypoczynku dla ludzi, ale przede wszystkim bardzo istotny biotop stanowiący miejsce spoczynku, żerowania i gniazdowania setek ptaków, nie wspominając o środowisku życia innych kręgowców i bezkręgowców.  Zarówno wydmy, skaliste lub szkierowe wybrzeża są siedliskami przyrodniczymi, które są prawnie chronione. Poza tym w ich obrębie poza zwierzętami występują rośliny objęte ochroną gatunkową, dlatego tak ważna jest ich ochrona i niwelowanie skutków działalności człowieka.

Maciej Wojtoń

Wydział Edukacji Wodnej

PGW Wody Polskie